Historia
Opactwo benedyktynów Pécsvárad zostało założone przez króla Stefana I Świętego w 998 roku na terenie zamieszkałym już od czasów prehistorycznych. Prace budowlane zaczęto dopiero w XI wieku, ale posuwały się one stosunkowo szybko, dzięki czemu w 1015 roku można było poświęcić część klasztoru. Kolejna konsekracja według przekazów kronikarskich miała miejsce w 1037 roku. Pierwszymi opatami klasztoru mieli być Asztrik i Bonifác, którzy zginęli podczas nawrócenia ludności na południu kraju. Gospodarcza podstawa klasztoru została ugruntowana dzięki bogatej darowiźnie króla Stefana I. W 41 wsiach nakazał on służyć na rzecz klasztoru 1116 mieszkańcom.
Jedyne ważniejsze wydarzenie polityczne związane z opactwem w początkowym okresie jego funkcjonowania miało miejsce około 1125 roku, gdy książę Álmos, uciekając do Cesarstwa Bizantyjskiego, ukrył w klasztorze Pécsvárad swojego syna przed królem Kolomanem Uczonym. Synem tym był późniejszy król Bela II, oślepiony na polecenie swojego stryja Kolomana, który ujawnił swoje miejsce pobytu dopiero królowi Stefanowi II około 1128 – 1129 roku. Bela II królem węgierskim został w 1131 roku, po śmierci Stefana II.
W 1157 roku pożar zniszczył kaplicę opacką św. Jana Chrzciciela, w której spłonęły również najstarsze archiwa opactwa. Klasztor szybko podniósł się z pożaru, a jego rozwój nawet przyspieszył. Nie wiadomo w jakim stopniu dotknął go najazd mongolski z 1241 – 1242 roku. Być może uniknął zniszczeń za sprawą budowy obwarowań, bowiem od 1212 roku określany był również nazwą zamku – várad. W kolejnych latach XIII wieku przystąpiono do wielkiej rozbudowy kościoła klasztornego oraz sąsiednich zabudowań klauzury, które uzyskały wówczas formę typowego quadrum. Rozkwit opactwa trwał również w XIV wieku, kiedy to między innymi w 1357 roku odnotowano budowę pałacu opata Jordána.
W XV wieku bogatsze klasztory, takie jak Pécsvárad, były coraz częściej postrzegane jako źródło dochodu, a ich opatów nie mianował już papież, lecz król na podstawie prawa do beneficjum. W ten sposób w 1462 roku János Beckensloer otrzymał Pécsvárad jako wyróżnienie od króla Macieja Korwina. Nigdy nie odwiedził on swego klasztoru, podobnie jak włoski kardynał Ascanio Sforza, choć za tego ostatniego pod koniec XV wieku miała miejsce wielka późnogotycka przebudowa opactwa, skupiona głównie na jego obwarowaniach. Być może jednak większy w niej udział miał biskup Pécs, Ernuszt Zsigmond, który od 1490 roku nielegalnie sprawował funkcję opata.
Ostatnim opatem klasztoru był w latach 1531 – 1543 był György Martinuzzi. Być może za jego czasów miała miejsce ostatnia transformacja pałacu opackiego, przeprowadzona już w stylistyce renesansowej. Podczas kampanii tureckiej z 1543 roku dowódca klasztornego garnizonu, Sándor Horváth, prawdopodobnie na rozkaz opata, wysadził w powietrze fortyfikacje i uciekł, nawet nie podejmując próby oporu. Późniejsze losy obwarowanego klasztoru z czasów tureckiej okupacji nie są znane. Nie był on wzmiankowany w źródłach pisanych w związku z wydarzeniami wojennymi, wydaje się więc, iż utracił jakiekolwiek znaczenie militarne. Po wypędzeniu Turków w drugiej połowie XVII wieku znaczna część klasztoru jeszcze stała, ale w XVIII i XIX stuleciu większość zabudowań została albo rozebrana albo przekształcona.
Architektura
Klasztor wzniesiono u podnóża góry Zengő, na cyplu wzniesienia ograniczonego stokami z trzech stron. Dogodne podejście do opactwa możliwe było jedynie od północy, od strony górskiego masywu. Tam też założenie zabezpieczono tworząc poprzeczny przekop. Od wschodu i zachodu niewielkimi dolinami i jarami z gór spływały strumienie, zapewniające świeżą wodę konieczną do codziennego funkcjonowania.
Najstarsze murowane zabudowania opactwa wzniesione zostały w środkowej, głównie północnej części cypla. Centralną pozycję zajął jednonawowy kościół klasztorny pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny i św. Benedykta, wzniesiony na planie prostokąta o długości 29 metrów i szerokości 11,5 metra, z węższym, prosto zamkniętym i bardzo krótkim prezbiterium po stronie wschodniej. Z zachodnią częścią kościoła sąsiadował podłużny, prostokątny, piętrowy budynek o osi na linii północ – południe, identyfikowany z pałacem opata z racji bogatego wystroju wnętrz (tynki pokryte malarską dekoracją i mozaiki). Budynek ten przy krótszym północnym boku łączył się z dwupoziomową kaplicę opacką pod wezwaniem św. Jana, budowlą na planie prostokąta, od wschodu zamkniętą półkolistą apsydą. Dolna kondygnacja kaplicy podzielona była na trzy nawy czterema parami kolumn oraz filarami przyściennymi zamkniętymi profilowanymi gzymsami. Górna część kaplicy miała być przekryta stropem, natomiast jej zachodnią część stanowił przedsionek i aneks ze schodami. Najstarszy budynek klauzury stanowił początkowo prostokątny dom usytuowany w pewnym oddaleniu od kościoła po stronie południowej.
W drugiej połowie XII wieku pożar wymusił przebudowę wnętrza kaplicy opackiej. Jej dolna kondygnacja przykryta została sklepieniem wspartym na jednym masywnym filarze, do budowy którego wykorzystano wtórnie stare detale architektoniczne, wzniesiono także łuk tęczy. Dodatkowo w okresie tym po zachodniej stronie kaplicy dostawiono prostokątny budynek z osią wzdłużną na linii wschód – zachód. Jego oświetlenie na poziomie przyziemia zapewniały cztery szczelinowe okna przebite w ścianie północnej. Wnętrze mogło być podzielone na dwie części filarami, powyżej z pewnością znajdowało się piętro. Już w XIII wieku do północnej ściany kaplicy dostawiono małe skrzydło, połączone z jej przedsionkiem.
W XIII wieku zburzony został południowy budynek, w celu uzyskania miejsca pod wielką rozbudowę klauzury i kościoła klasztornego. Ten ostatni został przedłużony w kierunku zachodnim, gdzie nowa część nawy stanęła na miejscu południowej partii starego pałacu opackiego. Po południowej stronie kościoła utworzono otoczony krużgankami prostokątny wirydarz z lawatarzem w narożniku południowo – zachodnim, zamknięty trzema skrzydłami zabudowań klauzury. Krużganek był otwartym półkolistymi arkadami na wirydarz korytarzem, którego na przemian pojedyncze i podwójne kolumny stały na niskiej ścianie cokołowej (podobny do zastosowane w klasztorze Somogyvár).
Ze względu na nachylenie terenu klauzura znajdowała się niżej od kościoła. Skrzydło wschodnie podzielono w przyziemiu na trzy pomieszczenia. To sąsiadujące z prezbiterium kościoła mogło mieścić zakrystię, dalej znajdował się wczesnogotycki kapitularz z wnętrzem podzielonym dwoma środkowymi filarami, a na południu fraternia, czyli miejsce wspólnej pracy mnichów. Skrzydło południowe tradycyjnie pośrodku mieściło refektarz, sąsiadujący z umieszczoną od zachodu kuchnią. Refektarz ogrzewany był piecem typu hypocaustum, znajdującym się w piwnicy dostępnej z komory pod kuchnią, wyposażonej w środkowy filar. Większość skrzydła zachodniego zajmowało długie pomieszczenie magazynowo – gospodarcze (cellarium), podzielone na dwie nawy i przykryte stropem. Sąsiadowało ono z kolejną komorą od północy, zapewne klasztorną furtą, do której przystawiona była część skrzydła wysunięta poza zwarty czworobok klauzury ku zachodowi.
Na przełomie XIV i XV wieku zakonnicy przystąpili do budowy gotyckiego prezbiterium, mocno wydłużonego, zamkniętego na wschodzie wielobokiem i opiętego przyporami. Prawdopodobnie jednak nigdy go nie ukończono, gdyż późniejsze prezbiterium zbudowane około 1490 roku było znacznie krótsze. W trakcie prac z XIV wieku zbudowano także dwa aneksy kapliczne po północnej stronie kościoła, a trzy poprzeczne w stosunku do głównej osi pomieszczenia dostawiono do pałacu opackiego. Nowy budynek na planie zbliżonym do litery L stanął w północno – zachodniej części opactwa, ponadto przebudowano wysuniętą część skrzydła zachodniego klauzury oraz dobudowano czworoboczny ryzalit przy skrzydle południowym.
Pod koniec XV wieku oprócz przebudowy prezbiterium kościoła, utworzenia empory zachodniej do której prowadziły schody z pałacu opatów i zasklepienia kilku pomieszczeń wschodniego skrzydła, najpoważniejszą inwestycją była budowa późnogotyckich obwarowań. Cały cypel otoczony został obwodem muru obronnego, wzmocnionego w narożnikach wieżami i basztami. Dwie wschodnie i jedna południowa miały kształt podkowiasty, były znacznie wysunięte przed sąsiednie kurtyny, najpewniej przystosowane do użycia broni palnej. W linii odcinka zachodniego stanęła baszta czworoboczna, umieszczona na miejscu XIII-wiecznego aneksu przy skrzydle zachodnim. Prawdopodobnie sąsiadowała ona z poprzeczną ścianą, w której utworzona była brama.
Najmasywniejsza i najwyższa wieża zbudowana została w północno – zachodnim narożniku opactwa, gdzie stanowiła część ciągu zabudowy powstałej z przekształcenia budynku z drugiej połowy XII wieku. Wieża oprócz obronno – ostrzegawczej pełniła też funkcje mieszkalne, mogła być zwieńczona drewnianym lub szachulcowym gankiem hurdycji. Pomiędzy kaplicą opacką a budynkiem romańskim utworzono główną bramę wjazdową. Jako najbardziej newralgiczny punkt obrony otrzymała ona wyjątkowo rozbudowane zabezpieczenia w postaci wieży bramnej, szyi przedbramia z drugą, zapewne nieco niższą wieżą bramną oraz kolistej bastei lub barbakanu stanowiącego najbardziej wysuniętą część obwarowań, usytuowanego już przed przekopem. Niski odcinek zewnętrznego muru biegł również przed rowem, łącząc się z basztą północno – wschodnią. Samą bramę chronił most zwodzony przerzucany nad dołem oraz drewniany most osadzony na kamiennych filarach umieszczonych w fosie. Brama w zewnętrznej wieży bramnej podzielna była na główny przejazd i mniejszą furtę dla pieszych.
Stan obecny
Obecny stan klasztoru jest jedynie cieniem dawnej budowli. Większość najważniejszych zabudowań z kościołem klasztornym, pałacem opackim i trójskrzydłową klauzurą widocznych jest dziś jedynie na poziomie murów przyziemia, uczytelnionych przez archeologów po przeprowadzeniu prac badawczych. W lepszym stanie zachował się obwód późnogotyckich murów obronnych, widocznych na całym obwodzie. Niestety w ich ciągu w całości przetrwała tylko jedna baszta wschodnia, przekształcona do pełnienia funkcji mieszkalnych. Całkowicie przebudowana w okresie nowożytnym została także północna część klasztoru z zespołem bramnym i dawną wieżą północno – zachodnią. Wschodnią część tego ciągu zabudowy stanowi obecnie najcenniejszy element opactwa – dolna kondygnacja romańskiej kaplicy św. Jana, ze sklepieniem z drugiej połowy XII wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bodó B., Késő gótikus és reneszánsz építkezések a pécsváradi apátságban [w:] Reneszánsz látványtár: virtuális utazás a múltba, Budapest 2009.
Bodó B., Orosz K., Kolostor a Zengő aljában: a pécsváradi bencés apátság, “Várak, kastélyok, templomok”, kötetszám december, Pécs 2006.
Buzás G., Az egyházmegye építészeti emlékei [w:] A pécsi egyházmegye története I. A középkor évszázadai (1009-1543), red. T.Fedeles, G.Sarbak, J.Sümegi, Pécs 2009.
Kwiatkowska-Kopka B., Z badań nad domami opatów w klasztorach benedyktyńskich, „Wiadomości Konserwatorskie”, 35/2013.