Historia
W 1009 roku król Stefan I Święty powołał w Pécs biskupstwo, które szybko stało się jednym z najważniejszych kulturalnych i politycznych ośrodków kraju. Na jego czele stanął pochodzący z Francji lub Lombardii Bonipert. W drugiej ćwierci XI wieku, za rządów trzeciego króla węgierskiego Piotra Orseolo, rozpoczęto budowę wczesnoromańskiej katedry oraz zabudowań mieszkalnych i reprezentacyjnych biskupa czy kapituły. W 1064 roku pożar zniszczył katedrą, a wraz z nią zapewne i sąsiednie zabudowania. Prawdopodobnie w trzeciej ćwierci XI wieku przeprowadzono jedynie prowizoryczną odbudowę wczesnoromańskiej katedry, a do budowy trzeciej, dużo bardziej okazałej, romańskiej katedry przystąpiono na przełomie XI i XII wieku. Wraz z nią musiały zostać odbudowane i zapewne powiększone zabudowania kanoników i biskupa.
Na przełomie XII i XIII wieku tytuł biskupa Pécs nosił Kalán, kanclerz królewski, wcześniej ban Chorwacji i Dalmacji, jeden z najważniejszych hierarchów w królestwie, pierwszy biskup Pécs, który uzyskał prawo do noszenia paliusza. Za jego czasów rozbudowie uległy zabudowania przy ukończonej już katedrze, wraz z kościołem św. Jana Chrzciciela, po raz pierwszy odnotowanym w 1217 roku. Zapewne wszystkie one padły ofiarą najazdu mongolskiego z 1242 roku. Według przekazu z 1248 roku archiwa przechowywane w katedrze uległy zniszczeniu, ale jednocześnie nie doszło do większych zniszczeń strukturalnych biskupiej siedziby.
W drugiej połowie XIII wieku rozpoczęto budowę najstarszego kamiennego muru obronnego wokół katedry i sąsiednich zabudowań. Pierwsze oblężenie wytrzymały on już w 1284 roku, kiedy bez powodzenia oblężenie Pécs przeprowadzili synowie Henrika Kőszegi w czasie antykrólewskiego powstania przeciwko Władysławowi IV Kumańczykowi. Po najeździe mongolskim intensywniej zaczęła się również rozwijać osada po południowo – wschodniej stronie katedry i zamku, funkcjonująca wokół kościoła farnego św. Bartłomieja, ufundowanego przez biskupa Bertalana Grosa. W 1291 roku po raz pierwszy odnotowany został miejscowy kasztelan.
Na początku XIV wieku, korzystając z niespokojnych warunków panujących w kraju, kanonik Miklós zajął zamek i nie wpuścił mianowanego przez papieża biskupa Piotra. Sytuacja została rozwiązana dopiero po kilku latach, a w międzyczasie Miklós naprawić miał dach pałacu. W 1355 roku biskup Nicholas Neszmélyi de Poroszló ufundował kaplicę ku czci Najświętszej Maryi Panny przeznaczoną na miejsce pochowków hierarchów. Za biskupa Vilmosa Koppenbachi (Wilhelm von Koppenbach), urzędującego w latach 1361-1374, zburzono stary pałac biskupi po północnej stronie katedry, budując na jego miejscu dużą gotycką budowlę. Prawdopodobnie siedzibę znalazł w niej założony w 1367 roku przez króla Ludwika pierwszy węgierski uniwersytet. Wzorowany na uczelni bolońskiej i usytuowany na zamku, funkcjonował pod patronatem biskupa Vilmosa, będącego zarazem jego pierwszym kanclerzem. Obwarowania zamku za Vilmosa Koppenbacha wzmocniono drugim obwodem muru z wieżą południowo – zachodnią. Dzięki temu pod koniec XIV wieku zamek wytrzymał kolejne oblężenie. W 1387 roku próbował go zdobyć János Horvát w czasie walk o koronę po śmierci Ludwika Wielkiego. Horvát został złapany już w 1388 roku i skazany na śmierć na rynku miejskim Pécs, który rok wcześniej złupił ze swoimi wojskami.
W latach 80-tych XV wieku rozpoczęła się późnogotycka rozbudowa zamku i katedry, prowadzona z inicjatywy biskupa Sigismunda Ernuszta, bliskiego współpracownika króla Macieja Korwina, stojącego na czele diecezji Pécs od 1473 do 1505 roku. Prace w związku z rosnącym zagrożeniem tureckim skupiły się głównie na obwarowaniach zamku, które modernizowane były jeszcze na początku XVI wieku, w czasach biskupa György Szathmári. Szathmári sprawował urząd biskupa Pécs do 1522 roku, nim został arcybiskupem Esztergom.
Po bitwie pod Mohaczem Pécs pozostawał w rękach chrześcijan przez półtorej dekady, choć miasto zostało zajęte i złupione w 1526 roku (sam zamek wytrzymał oblężenie), a w 1529 roku poddane wojskom Jana Zápolya i wspierającym je Turkom. Ostatecznie zamek wpadł w ręce muzułmanów w 1543 roku, na skutek kapitulacji, gdyż garnizon nie widział szans na jakąkolwiek pomoc, czy to ze strony Habsburgów, czy też od ich węgierskich przeciwników. W latach tureckiej okupacji Pécs stał się zamożnym tureckim miastem handlowym, co przyczyniło się do przekształcenia jego zabudowy w stylistyce śródziemnomorskiej. Obwarowania zamku Turcy naprawili i częściowo zmodernizowali, zastępując niektóre starsze baszty nowożytnymi bastionami. W 1664 znaczne zniszczenia przyniosła próba odbicia miasta przez chrześcijan, jeszcze nieudana, ale ponowiona z sukcesem w 1686 roku. Zrujnowany zamek i katedra kolejnych szkód doświadczyły na początku XVIII wieku w trakcie walk kuruców z wojskami cesarskimi Habsburgów. W 1704 roku powstańcy zajęli miasto, ale pomimo trzytygodniowego oblężenia nie udało im się zdobyć zamku. Ostatecznie do zaniknięcia średniowiecznych zabudowań i obwarowań zamku przyczyniły się przekształcenia budowlane z XIX stulecia.
Architektura
Zamek wraz z katedrą zbudowano na południowych stokach pasma górskiego Mecsek. Usytuowano je na miejscu antycznego cmentarza, w północno – zachodnim narożniku osady i późniejszego miasta, który charakteryzował się nieco wyższym położeniem oraz spadkiem terenu ku południowi. Niekorzystne było, zwłaszcza w późniejszym okresie średniowiecza, iż stoki wznosiły się po północnej a zwłaszcza północno – zachodniej stronie zamku, co mogło dać przeciwnikowi przewagę wysokości.
Murowane zabudowania mieszkalno – reprezentacyjne z XII wieku usytuowane były po północnej i południowej stronie romańskiej katedry – trójnawowej bazyliki z czterema wieżami w narożach. Od północy znajdować się miał pałac biskupi, natomiast na południu przypuszczalnie mieścić się mogły zabudowania związane z kapitułą, których częścią był sąsiadujący z południowo – wschodnią wieżą katedry kwadratowy w planie budynek, być może o funkcji kapitularza. Romański pałac biskupi był budowlą na planie wydłużonego na linii wschód – zachód prostokąta, połączonego przy południowo – zachodnim narożniku z kwadratową wieżą o podsklepionym przyziemiu. Ponadto po stronie południowo – zachodniej romańskiej katedry w XII wieku wciąż stała bazylika starszej katedry wczesnoromańskiej, a od zachodu z fasadą katedry sąsiadowała trójapsydowa antyczna kaplica Cella Trichora z czworobocznym aneksem południowym, przebudowana zapewne w stylistyce romańskiej. W nieco dalszej odległości, po przeciwnej stronie przykatedralnego placu, wybudowany został romański kościół św. Jana. Była to budowla jednonawowa z wieżą od zachodu i półkolistą apsydą na wschodzie (powiększoną około połowy XIII wieku). Na południowym – wschodzie założenia znajdowała się Cella Septichora, antyczna kaplica ujęta siedmioma apsydami. Ochronę w XII wieku stanowiły przede wszystkim grube mury i wysokie wieże katedry. Ewentualnie cały obszar przykatedralny mógł być otoczony jakąś formę obwarowań drewnianych, palisadą lub częstokołem poprzedzonym przekopem, przypuszczalnie o niezbyt dużych walorach obronnych skoro został sforsowany przez Mongołów. W ich obrębie znajdował się zapewne również szereg zabudowań gospodarczych i pomocniczych, które mogły być zlokalizowane zwłaszcza wokół obszernego placu po zachodniej stronie katedry.
Najazd mongolski z 1242 roku dał impuls do budowy kamiennego muru obronnego, który otoczył katedrę i pozostałe budynki na planie zbliżonym do wydłużonego na linii wschód – zachód prostokąta. Od strony zewnętrznej mur poprzedzał przekop, przez który musiał zostać przerzucony drewniany most wiodący do bramy usytuowanej w południowo – wschodnim narożniku. Obwarowania na wschodzie przebiegały w bliskiej odległości od katedry i zabudowań pałacowych, natomiast na zachodzie pomimo, iż w niewielkim stopniu zwężały się, obejmowały rozległy dziedziniec z kościołem św. Jana.
W XIV wieku wzmocniono obronność zamku za sprawą budowy drugiego obwodu kamiennego muru, utworzonego na większości obwodu wewnątrz muru XIII-wiecznego. Na północy nowy mur łączył się z zabudowaniami pałacu biskupiego, skąd biegł w kierunku zachodnim i zakręcał na wysokości kościoła św. Jana. Kurtyna zachodnia zbudowana została tuż przed wieżą tego kościoła, która została włączona w ciąg obwarowań (prawdopodobnie w tym okresie przebudowano też prezbiterium kościoła na gotyckie, wielobocznie zamknięte). Południowo – zachodni narożnik muru wzmocniono masywną, czworoboczną wieżą, według przekazów ikonograficznych zwieńczoną drewnianym gankiem hurdycji. Przed sąsiednie kurtyny wystawała ona jedynie w minimalnym stopniu, jej funkcje flankujące były więc mocno ograniczone. Południowy fragment obwarowań został gruntownie przebudowany. Mur XIV-wieczny został tam mniej więcej w połowie długości odcinka połączony z częściowo rozebranym starszym murem XIII-wiecznym, natomiast w południowo – zachodnim narożniku stary mur przedłużono i poprowadzono na południe, gdzie utworzył zewnętrzną ścianę parchamu. Parcham ten kończył się przy narożniku południowo – wschodnim, gdzie flankował bramę wjazdową od strony miasta. Nie posiadała ona rozwiniętych zabezpieczeń, była zwykłym portalem w murze, jedynie do początku XV wieku poprzedzono ją krótkim przedbramiem. Druga brama, niezależna od miasta, usytuowana została w narożniku południowo – zachodnim. Tworzył ją niewielki czworoboczny budynek z przejazdem w przyziemiu.
Najpóźniej ukończono północno – wschodni narożnik obwarowań, połączony z pobliską narożną wieżą katedry. W trakcie tych prac zburzono romańską jeszcze, wschodnią i północną elewację dawnego pałacu biskupiego, które zastąpiono masywnymi murami obronnymi. Przy ścianie wschodniej muru obronnego dobudowano niskie, parterowe skrzydło pałacu. Przebudowany zespół budynków zaaranżowano wokół kwadratowego, prawie zamkniętego dziedzińca po północnej stronie katedry, do którego wejście od zachodu znajdowało się na linii przykatedralnej, gotyckiej kaplicy. Kaplica ta zablokowała romański północny portal wejściowy do katedry, przez co zabudowa północna straciła reprezentacyjne połączenie ze świątynią, a do kościoła można było od północy wejść jedynie przez drzwi otwierające się na piętro wieży północno – wschodniej. To wyraźnie wskazywałoby, że w tym czasie zabudowania północne nie mogły już pełnić funkcji pałacu biskupiego. Przypuszczalnie umieszczono w nich założony w 1367 roku uniwersytet.
XIV-wieczny budynek ozdobiony herbem założyciela uczelni miał około 35 metrów długości i 10 metrów szerokości, na planie prostokąta z wysuniętym ryzalitowo narożnikiem południowo – zachodnim. Pierwotnie posiadał jedno piętro ponad przyziemiem, oświetlane dużymi, gotyckimi oknami maswerkowymi, poniżej których parter doświetlały małe okna czworoboczne. Parter, dostępny przez szeroki portal pośrodku ściany południowej, został podzielony na dwa trakty, przy czym część przednia dzieliła się na trzy pomieszczenia z dużą aulą pośrodku, a tylną stanowił długi korytarz o 3 metrach szerokości.
Na początku drugiej połowy XIV wieku po północno – zachodniej stronie katedry wybudowano kościół Najświętszej Maryi Panny, budowlę jednonawową z szeregiem kaplic od północy i południa oraz wielobocznie zamkniętym prezbiterium. Wnętrze kościoła podsklepiono, z żebrami opuszonymi na wiązki służek z rzeźbionymi baldachimami, przy czym służki poprowadzono między arkadami kaplic. Po wschodniej stronie kościoła znajdowała się starsza wieża dawnego pałacu biskupiego z XIII wieku, sąsiadująca z gotyckim budynkiem uniwersytetu.
W XIV wieku funkcje pałacu biskupiego przejęły zabudowania po południowej stronie katedry. Uformowano tam trzy skrzydła zamykające wraz z katedrą wewnętrzny dziedziniec, kosztem rozebranej wczesnoromańskiej bazyliki (dawnej katedry). Najobszerniejszym skrzydłem był budynek zachodni, wzniesiony na planie prostokąta z osią na linii północ – południe. Skrzydło południowe było najwęższe, wschodnie natomiast połączono z XIII-wiecznym kapitularzem, dlatego otrzymało ono jego szerokość. Cały wschodni kompleks zabudowań z katedrą na czele, odgrodzony został murem od zachodniej części zamku z kościołem św. Jana, która zapewne pełniła rolę podzamcza. Prawdopodobnie w związku z budową poprzecznego muru rozebrana została kaplica Cella Trichora.
W ostatniej ćwierci XV wieku rozwój technik oblężniczych i pogarszająca się sytuacja polityczna wymusiły rozbudowę obwarowań zamku. Zewnętrzny mur obronny wzmocniony został wówczas kilkoma czworobocznymi i podkowiastymi basztami, zbudowanymi zwłaszcza od najbardziej zagrożonej północnej strony. Przekształcono także wjazd na teren zamku, poprzez zamknięcie bramy południowo – wschodniej i budowę położonej nieco bardziej na zachód nowej wieży bramnej. Prowadził do niej zwodzony most, przerzucony nad obmurowaną wówczas fosą. Druga brama, południowo – zachodnia, pozostała w użyciu, jedynie przed fosą wzniesiono niewielkie przedbramie. Dodatkowym wzmocnieniem stała się flankująca ją kurtyna miejskich murów obronnych, łącząca się z zamkiem w narożniku południowo – zachodnim. Obydwie powyższe bramy wiodły na teren międzymurza (parchamu), skąd wjazd na dziedziniec zachodniej części zamku od końca XV wieku zapewniała wieża brama usytuowana na krańcu starszego, podłużnego budynku stanowiącego część kurtyny południowej muru wewnętrznego.
Późnośredniowieczne prace budowlane z początku XVI wieku dążyły do wykorzystania broni palnej i lepszej przed nią ochrony, zwłaszcza w kluczowych dla obronności miejscach jakimi były bramy. Dlatego skromne przedbramie południowo – zachodnie przekształcone zostało w kolisty barbakan z poszerzonym cokołem, formę bastei z murami wyposażonymi w nieliczne kluczowe otwory strzeleckie. Jej zwieńczenie wciąż jeszcze stanowił krenelaż, przebity w każdym merlonie dwoma szczelinowymi strzelnicami. Wjazd do barbakanu tradycyjnie umieszczono pod skosem w stosunku do dalszej szyi przedbramia, która zastąpiła dawny most nad fosą. Drugie podobne dzieło obronne wzniesiono po stronie południowo – wschodniej zamku, na miejscu kolistej baszty z końca XV wieku. Zamiast niej utworzono masywniejszy rondel barbakanu z szyją przejazdu bramnego skierowaną ku północnemu – wschodowi.
Stan obecny
Dawny zamek biskupi zachował się jedynie częściowo i to w formie znacznie przekształconej na skutek nowożytnych prac budowlanych. Widoczny jest północny fragment murów obronnych wraz z basztami, przetrwały jednak do niepełnej wysokości i z basztą północno – zachodnią zmodernizowaną przez Turków do formy bastionu. Do pełnej wysokości, ale przekształcona w stylistyce klasycystycznej, zachowała się narożna wieża południowo – zachodnia z XIV wieku. W jej pobliżu znajduje się ponadto najlepiej zachowany element zamku – rondel barbakanu z początku XVI wieku. Zabudowania pałacowe po północnej i południowej stronie katedry odkryte zostały w trakcie prac archeologicznych. Część z nich po nadbudowaniu fundamentów została uczytelniona i udostępniona dla zwiedzających. Miejskie mury obronne wraz z kilkoma basztami przetrwały na znacznej części zachodniego, północnego i północno – wschodniego odcinka dawnego obwodu.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Buzás G., Az egyházmegye építészeti emlékei [w:] A pécsi egyházmegye története I. A középkor évszázadai (1009-1543), red. T.Fedeles, G.Sarbak, J.Sümegi, Pécs 2009.
Kikindai A., A pécsi püspöki vár, “Várak, kastélyok, templomok”, kötetszám június, Pécs 2007.
Kikindai A., A pécsi püspöki palota rekonstrukciója [w:] Reneszánsz látványtár: virtuális utazás a múltba, Budapest 2009.
Sándor M., A pécsi püspökvár (a középkori egyetem), az Aranyos Mária-kápolna és Vilmos püspök síremléke régészeti feltárásának és kutatásának eredményei, „Per Aspera Ad Astra”, IV évfolyam, 1–2 szám/2017.