Historia
Pecz (Pécs) po raz pierwszy bezpośrednio zetknął się z Turkami po bitwie pod Mohaczem, kiedy to miasto złupiono i spalono. Po raz kolejny Pecz zdobyty został w 1529 roku, natomiast w 1543 roku mieszczanie widząc, iż nie uzyskają pomocy od Habsburgów, dobrowolnie poddali się wojskom osmańskim i przyjęli zwierzchnictwo tureckie. Pecz stał się jednym z najważniejszych ośrodków administracyjnych i miast handlowych okupowanej części Węgier, które dzięki nowym tureckim budynkom stało się również ogniskiem kultury.
Jedną z pierwszych budowli wzniesionych przez Turków był meczet ufundowany przez Paszę Gázi Kászima, pierwszego sandżakbeja Peczu, który z ramienia Sulejmana Wielkiego i podobno na prośbę samych mieszczan, stanął na czele miasta i regionu. Wybudowano go wraz z sąsiednią łaźnią i studnią prawdopodobnie w latach 1543-1546 lub na początku drugiej połowy XVI wieku, częściowo na ruinach zburzonego kościoła św. Bartłomieja.
Meczet przetrwał walki z 1686 roku, na skutek których miasto wróciło pod władzę chrześcijan. Uszkodzony został jedynie minaret, ostatecznie zniszczony przez jezuitów w 1766 roku. Zakonnicy przejęli opiekę nad budowlą wkrótce po odbiciu miasta i na początku XVIII wieku przekształcili meczet w kościół katolicki, rozbudowując go o barokową wieżę, kaplicę i zakrystię. Własnością państwa kościół stał się po rozwiązaniu zakonu w 1773 roku. Poddawany był kolejnym przekształceniom w drugiej połowie XVIII wieku i w XIX stuleciu. W latach 1939-1942 przeprowadzono badania archeologiczne budynku, a następnie jego gruntowną renowację.
Architektura
Meczet wzniesiony został w centralnej części Peczu, w północnej części rynku, z którego czterech narożników wybiegały główne drogi łączące się z bramami miejskimi i zamkiem. Rdzeń budowli założono na planie kwadratu, zorientowanego narożnikami w stronę czterech stron świata, z trzecim piętrem przechodzącym w formę ośmioboku i przykrytym kopułą. Po stronie północno – zachodniej pierwotnie znajdował się trójprzęsłowy przedsionek wejściowy, przykryty trzema małymi kopułami, wsparty na kolumnach i arkadach, od zachodu połączony z minaretem – wysoką, smukłą wieżą stawianą wraz z nadwieszonym balkonem lub galerią, z której muezin mógł nawoływać wiernych na modlitwę. Po stronie północno – wschodniej z meczetem sąsiadowała łaźnia.
Mury meczetu z każdej strony symetrycznie przepruto czworobocznymi, zwieńczonymi nadświetlami otworami okiennymi. Nadświetla te oprofilowano, zamknięto łukami typu ośli grzbiet o dwukolorowych, naprzemiennie czerwonych i białych zdobieniach, oraz wypełniono ażurową dekoracją maswerkową o powtarzalnych i geometrycznych motywach. Odmienną, ostrołuczną, nieprofilowaną formę uzyskały okna kondygnacji ośmiobocznej, każde osadzone we wnęce utworzonej przez uskok ścian. Nad nimi poprowadzono wielosegmentowy gzyms pod okapem dachu. Zewnętrzna część okien parteru chroniona była żelaznymi kratami.
Wnętrze meczetu nie zostało podzielone na kondygnacje, ale otwarte na kopułę, jedynie od zachodu funkcjonowała częściowo drewniana galeria dla kobiet, wsparta na dwóch wykutych w kamieniu filarach, dostępna wyłącznie z przedsionka. Przejście wnętrza od kwadratu do koła utworzyły w narożnikach lekko ostrołuczne, czerwono – białe arkady, oparte na konsolach zdobionych ornamentem stalaktytowym (mukarnas), złożonym ze spiętrzonych elementów komórkowych, które utworzyły konstrukcję przypominającą naturalne stalaktyty. Podobne ślepe arkady, ale pozbawione konsol, utworzono też pośrodku każdej ściany. Elewacje wewnętrzne pierwotnie zdobiły kartusze z cytatami z Koranu, umieszczane w obramowanych polach wypełnionych wielobarwnymi (czarnymi, czerwonymi i niebieskimi) motywami roślinnymi. Posadzka była pierwotnie pokryta kamiennymi płytami.
Pośrodku ściany południowo – wschodniej, a więc naprzeciwko wejścia do meczetu, umieszczono mihrab, bogato zdobioną wnękę sali modlitw, która wskazywała kierunek do Mekki, w którym powinni zwrócić się modlący wierni. Po jego prawej stronie usytuowana była ambona (minbar), połączona ze ścianą kibla (ścianą południowo – zachodnią, zwróconą ku Mekce). Posadowiono ją na kamiennym fundamencie, prawdopodobnie też jej górna część wykonana była z kamienia.
Stan obecny
Meczet Gázi Kászima Paszy jest dziś jedną z najstarszych i największych zachowany budowli wzniesionych przez Turków w czasie okupacji Węgier. Za wyjątkiem północno – zachodniego, arkadowego przedsionka i minaretu jego rdzeń przetrwał w pierwotnym stanie, choć od strony północnej przysłonięty jest dziś współczesnymi aneksami. Dobudówki te pełnią rolę prezbiterium, gdyż meczet pełni obecnie funkcje kościoła katolickiego. Wejście z zewnątrz przebite zostało natomiast od południa przez dwa dawne okna parteru. Pozostałości po dawnej łaźni sąsiadującej z meczetem nie są widoczne. Wewnątrz nie zachowała się galeria dla kobiet ani ambona, mihrab został natomiast mocno odnowiony (umieszczona jest w nim jedna z marmurowych umywalek dawnej łaźni Gázi Kászima Paszy).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Gerő G., Az oszmán- török építészet Magyarországon, Budapest 1980.
Hancz E., Az egykori pécsi Gázi Kászim pasa dzsámi – ma katolikus templom, “Várak, kastélyok, templomok”, kötetszám június, Pécs 2013.