Historia
Katedra św. Piotra i Pawła założona została na terenie antycznego cmentarza rzymskiego miasta Sopianae, na którym znajdowały się dwie antyczne kaplice. Ufundowana została przez Stefana I Świętego, pierwszego koronowanego władcę Węgier, w związku z erygowaniem w 1009 roku w Peczu (Pécs) biskupstwa. Początkowo zapewne do celów sakralnych wykorzystywano antyczną Cella Septichora, natomiast do budowy wczesnoromańskiej katedry według przekazu kronikarskiego dojść miało z inicjatywy trzeciego króla węgierskiego, Piotra Orseolo, który w 1046 roku został w niej pochowany. Budowa musiała zostać rozpoczęta w pierwszym okresie panowania władcy, między 1038 a 1041 rokiem, a kontynuowana po powrocie z wygnania i po pokonaniu Samuela Aby w 1044 roku. Według źródeł pisanych prowadzono ją w okresie długiego pontyfikatu biskupa Maurusa, urzędującego od 1036 do około 1075 roku. Powodem podjęcia prac była zapewne zbyt mała wielkość i niezbyt reprezentacyjna forma starej rzymskiej kaplicy, gdyż nie została ona zniszczona i funkcjonowała aż do najazdu mongolskiego z XIII wieku.
W Wielkanoc 1064 roku król Salomon spotkał się w Peczu z książętami Gézą i László, z którymi obchodził święto w królewskiej katedrze. Już jednak następnej nocy katedra spłonęła wraz z przyległym dworem biskupa i domami kanoników oraz innymi zabudowaniami. Prawdopodobnie w trzeciej ćwierci XI wieku przeprowadzono jedynie prowizoryczną odbudowę wczesnoromańskiej katedry, a do budowy trzeciej, dużo bardziej okazałej, romańskiej katedry przystąpiono w czasach Władysława I Świętego lub jego następcy Kolomana Uczonego, na przełomie XI i XII wieku.
Prace budowlane nad romańską katedrą rozpoczęto dość nietypowo od fundamentów części zachodniej, według jednolitego planu i bez większych przerw, przy wykorzystaniu między innymi materiału z rozebranych innych średniowiecznych budowli. Fundamenty katedry i być może jej krypty zostały prawdopodobnie ukończone za czasów biskupa Istvána, około 1093 roku, większość prac zdecydowanie przypadła jednak na czasy biskupa Simona. Po wybudowaniu fundamentów prace skoncentrowano na wschodniej części katedry, przy czym zatrzymano się na linii łuku tęczy i prawdopodobnie wzniesiono tam tymczasową ścianę działową, która umożliwiła oddanie do użytku gotowego prezbiterium. W ciągu następnych trzech dekad na czele diecezji Peczu stanęło co najmniej czterech biskupów. Za czasów biskupów, którzy sprawowali urząd stosunkowo krótko, budowa uległa spowolnieniu i mogły nastąpić drobne zmiany planu (empora zachodnia, system filarów międzynawowych). Dopiero po ukończeniu zachodniej części korpusu można było rozebrać tymczasowe przegrody zamykające prezbiterium i połączyć obie części katedry, co miało miejsce około trzeciej ćwierci XII wieku.
W 1242 roku Pecz został zdobyty i spalony w trakcie najazdu mongolskich koczowników. Między innymi spłonęła wówczas Cella Septichora, która nigdy nie została już odbudowana, uszkodzona musiała też zostać sama katedra. Po ustąpieniu zagrożenia teren wokół kościoła zaczęto fortyfikować, ale w odbudowanej katedrze nie wprowadzono większych zmian (freski, większe otwory okienne). Również w pierwszej połowie XIV wieku ograniczano się do drobnych prac dekoracyjnych. Do poważniejszej przebudowy późnogotyckiej przystąpiono pod koniec XV wieku, za urzędowania biskupa Sigismunda Ernuszta, bliskiego współpracownika króla Macieja Korwina, którego kariera nabrała rozpędu, gdy został w 1494 roku królewskim skarbnikiem i banem Chorwacji. Jej zwieńczeniem był przykrycie kościoła katedralnego sklepieniem w pierwszych latach XVI wieku.
Okres świetności katedry zakończył się wraz z klęską węgierską pod Mohaczem w 1526 roku, po której miasto zostało złupione i spalone. Pomimo że jedyne dalsze prace budowlane jakie prowadzono związane były z obronnością, Turcy zajęli Pecz w 1543 roku, rozpoczynając długi okres okupacji. W jej trakcie wykorzystywali oni tylko zachodnią część przekształconej na magazyn katedry, co wraz z celowym zniszczeniem wielu detali architektonicznych na których przedstawiono motywy figuralne (niedozwolone przez islam), przyczyniło się do postępującego upadku budowli. W 1631 roku uderzenie pioruna uszkodziło wieżę południowo – zachodnią, w 1664 roku ostrzał armatni spowodował uszkodzenia dachu, w 1686 roku budowla poniosła kolejne zniszczenia w czasie wyzwalania Peczu przez chrześcijan, a na początku XVIII stulecia z powodu walk kuruców z wojskami cesarskimi Habsburgów. Do napraw przystąpiono za czasów biskupa Bertranda von Nesselrode w latach 1712-1732, jednak już na początku XIX wieku stan budowli był bardzo zły i konieczne były kolejne remonty, prowadzone w stylistyce pseudogotyckiej. Następnie w 1882 roku pod kierunkiem Friedricha von Schmidt przystąpiono do gruntownej przebudowy katedry, w założeniu mającej przywrócić jej wygląd z czasów Arpadów. Po zakończeniu prac katedrę ponownie konsekrowano w 1891 roku.
Architektura
Pierwsza katedra Peczu ufundowana na początku XI wieku przypuszczalnie wykorzystywała jedną z rzymskich kaplic funkcjonujących na cmentarzu obranym pod budowę kościoła. Owa Cella Septichora była największym budynkiem na terenie nekropolii, długości 22,7 metrów i szerokości 17,4 metrów. Składała się z wielobocznego, wydłużonego na linii wschód – zachód korpusu, od wschodu zamkniętego półkolistą apsydą, oraz trzema parami podobnych apsyd od strony północnej i południowej. Kaplica nie została ukończona w starożytności: nie utworzono posadzki, tynków, ostatnich schodów wejściowych i dachu, a jej wnętrza nie używano do pochówków.
Katedra wczesnoromańska z XI wieku była budowlą trójnawową, zapewne o formie bazyliki, wzniesioną na planie wydłużonego prostokąta, przypuszczalnie na wschodzie zamkniętego na wysokości nawy głównej półkolistą apsydą. W sferze domysłów pozostaje czy kościół posiadał na przedłużeniu naw wieże. Podział na nawy zapewniać mogły okrągłe kolumny bez cokołów (jak w krypcie w Tihany), ale mogły to być również filary o złożonym przekroju wsparte na okrągłej warstwie cokołowej (jak w krypcie katedry w Auxerre lub Saint Remi w Reims). Po północnej stronie katedry znajdowała się jedna z antycznych kaplic oraz najstarsze zabudowania dworu biskupiego, zniszczone w 1064 roku. Pośród nich znajdował się budynek zorientowany na linii wschód – zachód o długości 44 metrów i szerokości 9 metrów, którego zachodni kraniec stanowiła przestrzeń o wymiarach 8 x 9 metrów, oraz dwukondygnacyjne pomieszczenie z wąską klatką schodową od strony południowej, zajęte prawdopodobnie przez wieżę. Wejście do sali na wschód od wieży otwierało się na wschodnim krańcu.
Trzecia, romańska katedra prezentowała typ okazałej trójnawowej bazyliki bez transeptu i bez wydzielonego zewnętrznie z bryły prezbiterium. Na wschodzie na wysokości każdej nawy zakończona była apsydą, a od północy i południa przy wschodnim i zachodnim skraju korpusu flankowały ją czworoboczne wieże. Od zachodu katedra wciąż sąsiadowała z rzymską, zapewne przebudowaną w stylistyce romańskiej kaplicą, a od północy z zabudowaniami dworskimi. Katedra była budowlą monumentalną, długości 67 metrów i szerokości (bez wież) 24,5 metrów. Szerokość nawy głównej wynosiła 10,2-10,6 metra, a wysokość 22 metry. Konkurować z nią mogła w kraju jedynie katedra w Székesfehérvár. Wyróżniała się nie tylko rozmiarami, ale także wieloma rozwiązaniami architektonicznymi (unikalny na Węgrzech układ krypty oraz wież, świadczący o włoskim rodowodzie projektu budowli).
Pod północną ścianą północno – wschodniej wieży poprowadzono wąski kanał, kierujący się pod zachodnią ścianą wieży do większej, sklepionej sekcji kanału. Mógł on jeszcze w czasach rzymskich transportować wodę ze źródła, ale w momencie budowy katedry stanowił duże zagrożenie dla wieży, więc woda została skierowana z dala od jej fundamentów do nowej, murowanej części. Kanał był kontynuowany w kierunku zachodnim obok północnej ściany katedry w sklepionym tunelu, po którym można było przejść pieszo, ale na zachodzie południowa ściana kanału była zarazem murem fundamentowym katedry. Pod murami północno – zachodniej wieży kanał został przewiercony przez warstwę ziemi, aby nie naruszyć już stojącego fundamentu. Wszystko to świadczyłoby, iż zachodnia część katedry była starsza i to od niej rozpoczęto budowę.
Apsydy katedry ozdobiono gzymsem cokołowym (oddzielającym poziom krypty od wysokiego parteru) i fryzem arkadkowym wspartym na konsolach, a nad nim fryzem zębatym, umieszczonym pod okapem dachu, przy czym wśród konsol fryzu arkadkowego znajdowały się ozdoby z głowami zwierząt. Podobne zdobienia otrzymały mury nawy głównej, gdzie od północy i południa znajdował się rząd niskich, ale szerokich, półkolistych okien, a pomiędzy nimi niewielkie, okrągłe otwory wentylacyjne. Półkolistymi, rozglifionymi, wysoko przeprutymi oknami musiały być też oświetlane nawy boczne, przebite w regularnych odstępach, ale w części prezbiterialnej w wiekszej ilości niż w partii zachodniej katedry. W fasadzie kościoła utworzono tylko jeden portal wejściowy, umieszczony na osi nawy głównej, choć w trakcie budowy katedry od zachodu funkcjonowały trzy arkady ułatwiające przemieszczanie robotników i materiałów budowlanych (dwie boczne z nich później zamurowano). Oświetlenie od zachodu zapewniały trzy wysokie okna nawy głównej (środkowe nieco wyższe od bocznych), ujęte od góry i dołu fryzem, oraz pojedyncze, niższe okna w nawach bocznych, które ze względu na swoje położenie nie mogły w żaden sposób otwierać się na poddasze. Mogły one za to zostać przebite pod planowane galerie (empory) naw bocznych.
Główny portal zamknięto półkoliście, z uskokami zdobionymi rzeźbioną dekoracją liściastą i wysuniętymi do przodu granitowymi kolumnami z kapitelami płaskorzeźbionymi ludzkimi głowami. Portal zachodni pierwotnie był obramiony ryzalitem zamkniętym gzymsem. Oprócz niego wejście do kościoła wiodło podobnym, choć pozbawionym ryzalitu i wystających kolumn portalem umieszczonym pośrodku ściany południowej. Mniejszy i prostszy portal umieszczono również pośrodku elewacji północnej katedry.
Podział elewacji wież z grubsza odpowiadał podziałowi korpusu kościoła, lecz charakteryzował się ponadto narożnymi lizenami. Gzyms cokołowy znajdował się tam niżej niż w apsydach, ale pierwszy fryz był już w linii z fryzem i gzymsem pod okapem dachu apsyd bocznych. Drugi fryz wież biegł na wysokości okapu dachu nawy głównej kościoła, wyżej zaś następowały dwie kondygnacje dzwonnic przeprute czwórdzielnymi przeźroczami, które zwieńczono podobnymi fryzami. Spośród przeźroczy dolne były nieco niższe niż górne. Z pewnością nie było przeźroczy po północnej stronie wieży północno – wschodniej, przypuszczalnie też nie było otworów po północnej stronie wieży południowo – wschodniej. Wszystkie przeźrocza, których zadaniem było zapewnienie dobrej słyszalności dzwonów, przedzielono kolumnami z kostkowymi kapitelami. Ogólnie zewnętrzne elewacje katedry otrzymały bardzo skromną dekorację rzeźbiarską, wyróżniającą się jedynie zwierzęcymi konsolami w części prezbiterialnej i prostymi konstrukcjami profilowanymi (gzymsy, imposty kapiteli).
Najważniejszą cechą wnętrza katedry była ogromna, pięcionawowa, halowa krypta, znajdująca się pod wschodnią połową budowli. Objęła ona całą szerokość kościoła, przy czym wchłonęła późnoantyczną komorę grobową. Zewnętrzne nawy boczne krypty zakończono kaplicami o formie półkolistych apsyd, apsydą zakończono też środkową nawę główną. Apsydy boczne doświetlały pojedyncze okna, apsydę główną natomiast trzy otwory. W ścianach bocznych krypty prawdopodobnie znajdowały się po trzy lub cztery półkoliście zamknięte okna. Pomieszczenia pod wieżami wschodnimi również zaprojektowano jako kaplice, z niszami ołtarzowymi po ich wschodniej stronie. Pierwotne wyjście do krypty wiodło schodzącymi po zewnętrznej krawędzi naw bocznych, a pośrodku zachodniej ściany krypty otwierał się portal, który prawdopodobnie prowadził do komory grobowej. Między kolumnami podtrzymującymi sklepienie krypty wbudowano cztery duże, prostokątne filary. Kolumny zwieńczono płaskimi impostami i kostkowymi głowicami.
Wnętrze katedry dzieliło się na siedem przęseł, z czego cztery zachodnie stanowiły część przeznaczoną dla wiernych a trzy wschodnie część prezbiterialną. Pierwsza para filarów od zachodu wyróżniała się kształtem – zbudowano je na planie krzyża greckiego, gdzie cztery boki ozdobiono półkolumnami. Zapewne miały one dźwigać podsklepioną emporę, z której jednak zrezygnowano w trakcie budowy systemu filarów katedry. Podobnie wyróżnione zostały filary na linii oddzielającej prezbiterium, zaś przed i za nimi zbudowano po dwie prostsze pary filarów. Półkolumny filarów wschodnich zaopatrzono w bogato zdobione kapitele, a na ścianach naw bocznych umieszczono naprzeciwko nich konsole podtrzymujące arkady tęczy. Jedną głowicę ozdobiono dekoracją figuralną, pozostałe udekorowano ornamentami. Po rezygnacji z empory zachodniej do wewnętrznej strony zachodniej ściany kościoła dobudowano proste, płaskie filary przyścienne.
Prezbiterium katedry, wyniesione z powodu krypty ponad poziom posadzki części nawowej, oddzielone było od części zachodniej i dostępne dwoma biegami schodów. W osi środkowej nawy głównej umieszczono ołtarz św. Krzyża, którego rzeźbiony gzyms wspierały płaskorzeźby przedstawiające dwa stojące lwy. Nad ołtarzem wznosiła się zamknięta z trzech stron kaplica, otwarta tylko na zachód, nakryta sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Narożne filary kaplicy, przedłużone półkolumnami sześciennymi, żebra sklepienne biegnące wzdłuż filarów, elementy obramiające płaszczyzny ścian, a także podziały zdobiące elewacje, pokryte zostały bogato malowaną palmetową, plecioną wstęgą. Zwornik sklepienia krzyżowego – najstarszego znanego sklepienia żebrowego na Węgrzech – ozdobiony został płaskorzeźbą Agnus Dei. Ponadto szczególnie bogatą dekoracją udekorowano ściany boczne, gdzie na reliefowych pasach między innymi ukazano historię Samsona, Adama i Ewy, czy sceny narodzin Chrystusa. Wysokiej jakości motywy zdobnicze, figuralne i zwierzęce były wyraźnie pochodzenia lombardzkiego.
Odbudowa ze zniszczeń z 1242 roku nie wprowadziła w bryłę katedry większych zmian. Powiększeniu zapewne uległy jedynie niektóre okna, utrzymane jeszcze w stylistyce późnoromańskiej, a wnętrze zaczęto pokrywać malowidłami w stylu bizantyjskim. Dopiero w okresie późnego gotyku cały korpus katedry przykryty został jednym, wspólnym dachem, który przysłonił clerestorium i przekształcił kościół od strony zewnętrznej w budowlę halową. W murach by rozjaśnić ciemne wnętrze przebito nowe, duże, ostrołuczne okna, trzy umieszczone w fasadzie zachodniej, jedno nad portalem południowym i jedno przy wieży południowo – wschodniej. W murach apsydy środkowej, podwyższonych do poziomu gzymsu kapnikowego nawy głównej, osadzono dwa wysokie okna: jedno pośrodku i jedno po stronie południowej, oba wypełnione czwórdzielnymi maswerkami. Późnogotyckie okna przebito też w apsydach bocznych oraz w wieżach. Przy zachodniej części ściany południowej katedry usytuowano prostokątną w planie, trójprzęsłową kaplicę, podpartą od południa czterema uskokowymi przyporami.
Podczas późnogotyckiej przebudowy katedry całej jej wnętrze przykryto sklepieniami. Nad nawą główną zastosowano sieć żeber utkaną z rombowych i trójkątnych pól, o nieco innym układzie w prezbiterium niż w części zachodniej, natomiast nawy boczne zwieńczono sklepieniami krzyżowo – żebrowymi. Cechą charakterystyczną sklepienia sieciowego było to, że w miejscach połączeń żebra lekko przecinały skrzyżowania. Żebra wtopiono w mury nawy głównej nad arkadami międzynawowymi bez pośrednictwa konsol, a na wysokości filarów międzynawowych przedłużono bezkonsolowo na służki. Proste sklepienia krzyżowe naw bocznych zostały wykonane z takim samym profilem żeber jak sklepienie nawy głównej.
Stan obecny
Dzisiejszy wygląd katedry jest wynikiem gruntownej przebudowy z drugiej połowy XIX wieku. Utworzyła ona budowlę neoromańską, opartą o nowy projekt zewnętrznych elewacji, które mają niewiele wspólnego z pierwotną budowlą z XII wieku, a są wyidealizowaną wizją katedry w stylu romańskim, ze znacznie wyższymi wieżami. Ingerencja wewnątrz budynku była jeszcze bardziej ekstremalna, gdyż polegała na rozebraniu gotyckiego sklepienia (zachowanego w nawach bocznych, sklepienie nawy głównej uległo zniszczeniu zapewne w XVII wieku) i zastąpieniu go płaskim stropem. Nienaruszone pozostały w większości mury obwodowe oryginalnej budowli oraz jej układ. Kamienne rzeźby z epoki romańskiej zostały zachowane, bez ponownego rzeźbienia, naprawy lub przemalowania, chociaż nie pozostawiono ich na miejscu, ale przeniesiono do muzeum, gdzie oglądać je można do dziś. Najbardziej kontrowersyjny aspekt dotyczył kamiennych detali architektonicznych w krypcie, które zastąpiono ponownie wykonanymi kopiami. Jedynym istotnym, ale odosobnionym elementem który pozostał na miejscu, było pastoforium.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architecture in Pécs, Yesteryear, Yesterday, Today and Tomorrow, red, J.Szűcs, E.Bachmann, Budapest 2020.
Buzás G., A pécsi székesegyházak a román korban, „Archaeologia – Altum Castrum Online”, Visegrád 2013.
Buzás G., Az egyházmegye építészeti emlékei [w:] A pécsi egyházmegye története I. A középkor évszázadai (1009-1543), red. T.Fedeles, G.Sarbak, J.Sümegi, Pécs 2009.
Szőke B., A pécsi Szent Péter és Pál Székesegyház egykori hajóboltozata, „Archaeologia – Altum Castrum Online”, Visegrád 2015.