Historia
Opactwo Pannonhalma ufundowane zostało około 1000 roku przez pierwszego węgierskiego króla, Stefana I Świętego, choć według tradycji przygotowania do założenia klasztoru rozpoczął już w 996 roku ojciec władcy, książę Gejza. Miał on przyjąć benedyktyńskich mnichów, uciekających z czeskich Libic po rzezi urządzonej przez Przemyślidów na rodzie Sławnikowiców. W 1002 roku konwent na wzgórzu Pannónia został uposażony przez Stefana I i obdarzony przywilejami, podobnymi do tych jakie posiadali zakonnicy z Monte Cassino. Kościół i cały klasztor konsekrowany został pod wezwaniem św. Marcina („monasterium Sancti Martini in monte supra Pannoniam”).
W pierwszej połowie XII wieku wczesnoromański kościół klasztorny uległ z nieznanej przyczyny spaleniu. W 1137 roku odnotowano w dokumencie króla Beli II, iż został odrestaurowany i rozbudowany przez opata Dawida na jego własny koszt, a konsekrowany przez arcybiskupa Feliciana w obecności najważniejszych węgierskich dostojników. Romańska budowla przetrwała do początku XIII wieku. Kolejny pożar z około 1209 roku wpłynął na decyzję o gruntownej przebudowie kościoła i opactwa w stylistyce wczesnogotyckiej. Prace rozpoczęły się około 1210 roku, pod nadzorem obranego w 1207 roku prężnego opata Urosa (Orosa). W 1223 roku król Andrzej II wsparł przebudowę donacją części pobliskiej wsi, natomiast dwa lata później podarował pozostałą część, oświadczając, iż był obecny na konsekracji odbudowanej świątyni. Zakończenie przebudowy musiało więc nastąpić około 1224 roku.
W 1242 roku klasztor pod przewodnictwem sędziwego opata Urosa skutecznie oparł się najazdowi mongolskiemu, ale w 1301 roku zajęty został przez Austriaków, przy wsparciu rodu Kőszegów. Ci ostatni okupowali klasztor przez dziesięć lat. Unormowanie sytuacji nastąpiło w okresie rządów Karola Roberta, który potwierdził benedyktynom dawne przywileje, oraz w czasach Ludwika Wielkiego, za którego opat Szigfrid przeprowadził remont opactwa (według jego epitafium „odnowił swój klasztor w sposób godny pochwały”). W 1376 roku pierwszym świeckim zarządcą klasztoru został piastowski książę kujawski, Władysław Biały, który funkcję tą otrzymał od Ludwika, w zamian za wycofanie się z roszczeń do korony po Kazimierzu Wielkim.
W latach 80-tych XV wieku gruntowny remont i przebudowa opactwa w stylistyce późnogotyckiej przeprowadzone zostały z inicjatywy króla Macieja Korwina. Założono wówczas nowe sklepienia w kościele, krużgankach i zabudowaniach klauzury, zbudowano przy kościele kaplice, zmodernizowano obwarowania. Prace budowlane kontynuowano na początku XVI wieku, kiedy to opactwo Pannonhalma stało się wiodącym ośrodkiem węgierskiej reformy benedyktyńskiej. Konwentowi przewodził wówczas opat Máté Tolnai, mianowany przez króla Władysława II Jagiellończyka w 1500 roku, dążący do wzmocnienia dyscypliny zakonnej.
Klęska w bitwie chrześcijan pod Mohaczem w 1526 roku sprawiła, iż Pannonhalma znalazła się w centrum konfliktu o koronę węgierską pomiędzy Habsburgami i Janem Zápolya, przy jednoczesnych, pustoszących kraj najazdach Turków. W 1529 roku opactwo zajęły i splądrowały wojska Ferdynanda I, w 1529 roku maszerujący na Wiedeń Turcy splądrowali okoliczne ziemie, dopiero w 1532 Pavle Bakić (Bakith Pál) obronił klasztor przed atakiem Turków. Na terenie obwarowanego opactwa stale utrzymywany był garnizon zbrojnych, a ograniczone dochody zakonników w całości przeznaczane były na obronę. Niestety w wyniku niedbalstwa zamkowych żołnierzy klasztor spłonął w 1575 roku i ponownie w 1585 roku. Po drugim pożarze straty były już tak duże, że mnisi opuścili Pannonhalmę, zajętą w 1594 roku przez wojska tureckie.
Pierwsza okupacja turecka nie trwała długo, bowiem już w 1597 roku klasztor odbiły wojska chrześcijańskie. W XVII wieku do Pannonhalmy sprowadzono austriackich cystersów z Heiligenkreuz, którzy utworzyli niewielką wspólnotę mieszkającą pośród częściowo zrujnowanych zabudowań. W 1683 roku klasztor ponownie został zajęty i spalony przez Turków. Wymusiło to w pierwszej połowie XVIII wieku szeroko zakrojoną barokową przebudowę. Prace budowlane kontynuowano w XIX stuleciu w stylistyce klasycystycznej i w okresie międzywojennym. Okres II wojny światowej klasztor przetrwał bez większych zniszczeń, a po 1945 roku majątek klasztorny został upaństwowiony.
Architektura
Opactwo zbudowane zostało na szczycie wysokiego wzgórza dominującego nad położoną po stronie zachodniej doliną rzeki Pándzsa. W okresie średniowiecza składało się z kościoła św. Marcina, zajmującego północną część założenia, oraz zabudowań klauzury po jego południowej stronie, a także licznych zabudowań pomocniczych i gospodarczych. Całość została ufortyfikowana obwodem muru na planie zbliżonym do owalu, wzmocnionym licznymi wieżami i basztami.
Romański kościół prawdopodobnie był okazałą budowlą trójnawową oraz dwuchórową. Jego mury wzniesiono z kwadr dokładnie obciosanego wapienia, tworzącego masywne, grube na co najmniej 1,4 metra ściany. Nawa główna od zachodu poprzedzona była chórem o wymiarach 6 x 5 metrów z półkolistą apsydą. Apsydę tą flankowały dwie koliste wieże, a pod zachodnim chórem funkcjonowała krypta. Zachodnia część kościoła mogła więc być wzorowana na sakralnych budowlach z Gernrode, Trewiru, Wormacji, Paderborn, czy Möllenbeck, a zwłaszcza na kościele klasztornym benedyktynów z Würzburga czy też katedrze w Merseburgu. Na wschodzie nawy boczne kończyły się prostymi ścianami, przy czym nawa północna była krótsza od południowej. Wygląd romańskiego wschodniego chóru z prezbiterium nie jest znany.
Przebudowa kościoła opackiego z XIII wieku pozostawiła dużą część murów obwodowych starego korpusu, ale wprowadziła do wnętrza wczesnogotyckie filary i sklepienia. Zachodnia krypta została zasypana do poziomu nawy, nad zachodnią apsydą wybudowano emporę, a jej przyziemie zostało podsklepione. Zlikwidowane zostały obie wieże zachodnie, fasadę kościoła stanowiła więc odtąd prosta ściana. Ponadto przedłużono nawę północną, tak by uzyskała równą długość z nawą południową i by korpus był symetryczny. Na wschodzie prezbiterium zamknięto ścianą prostą, natomiast całość kościoła opięto przyporami. W drugiej połowie XV wieku po północnej stronie kościoła wybudowano zakrystię, obok kaplicę św. Benedykta, a na wschód od niej około 1510 roku małą kaplicę Mariacką. Po bokach prezbiterium umieszczono kolejne kaplice, usytuowane na przedłużeniu naw bocznych. Ponadto za rządów Macieja Korwina nad kwadratowym przęsłem prezbiterium założone zostało ośmioramienne sklepienie gwiaździste.
W XIII wieku pod wschodnim chórem utworzona została krypta o wymiarach 10 x 6 metrów, być może powstała na miejscu starszej krypty romańskiej. Wczesnogotycką kryptę trzy pary kolumn podzieliły na trzy nawy i cztery przęsła długości, wszystkie przykryte sklepieniami krzyżowo – żebrowymi. Kolumny wyposażono w kapitele zdobione wczesnogotyckimi motywami roślinnymi z wydatnymi pąkami, oraz w podwójne torusy osadzone na wielobocznych cokołach. Oprócz podpór międzynawowych masywne żebra sklepienia opuszczono na dwa filary przyścienne oraz na podwieszane na ścianach konsole o formie podobnej do kapiteli (jedynie w narożnikach żebra opuszczono do posadzki na służkach). W ścianie południowej umieszczono piscinę, natomiast we wschodniej sedilia.
Zabudowania średniowiecznej klauzury klasztoru otaczały wraz z krużgankami czworoboczny wirydarz po południowej stronie kościoła. Przebudowane w drugiej połowie XV wieku krużganki, składały się z sześciu przęseł w skrzydłach zachodnim i wschodnim, oraz siedmiu przęseł w części północnej i południowej (przy czym przęsła narożne były wspólne dla dwóch skrzydeł). Przykryto je w większości sklepieniami gwiaździstymi czteroramiennymi, za wyjątkiem pięciu przęseł południowego skrzydła ze sklepieniem krzyżowo – żebrowym i wyróżnionego środkowego przęsła w skrzydle północnym, które przykryto sklepieniem gwiaździstym ośmioramiennym. Od XIII wieku znajdował się tam wczesnogotycki portal Porta Speciosa, wiodący z krużganka do kościoła. Oflankowany z każdej strony dziesięcioma kolumienkami osadzonymi w dwóch rzędach w uskokach, zamknięty został bogato profilowaną, półkolistą archiwoltą, w której naprzemiennie umieszczono motywy roślinne i wałki z wklęskami.
Obwarowania klasztoru w swym ostatecznym kształcie u schyłku średniowiecza obejmowały całe założenie klasztorne. Składały się ze starszego, wewnętrznego muru obronnego wydzielającego na południu i północy dwa dziedzińce, oraz z późniejszego, późnogotyckiego muru, przeważnie poprowadzonego prostymi kurtynami pomiędzy basztami i wieżami. W długości muru wewnętrznego znajdowały się czworoboczne wieże bramne oraz baszty wykuszowe utworzone przez załamania muru, natomiast obronę zewnętrznego pierścienia obwarowań wzmacniały głównie wieloboczne baszty przystosowane do użycia broni palnej.
Stan obecny
Klasztor został gruntownie przebudowany i powiększony o nowe zabudowania w okresie nowożytnym, w większości tracąc od strony zewnętrznej średniowieczne cechy stylistyczne. Prawie całe obwarowania zanikły, za wyjątkiem odcinka muru po stronie północno – wschodniej i zachodniej. Dominantą opactwa jest dziś klasycystyczna wieża z XIX wieku, po stronie południowej wzniesiono szereg nowych budynków wraz z sąsiednim boiskiem, wysokie skrzydła zasłoniły też kościół od północy i wschodu.
Spośród średniowiecznych elementów zabudowy opactwa zachował się w stosunkowo dobrym stanie gotycki krużganek wraz ze sklepieniami i oknami maswerkowymi. Z wirydarza widoczne są przypory i ślepe arkady nad oknami nawy głównej kościoła, a wewnątrz kościoła wczesnogotyckie filary międzynawowe i przyścienne. Pierwotną, XIII-wieczną formę zachowało też prezbiterium, zwłaszcza jego ściana wschodnia z dwoma rzędami okien i wielkim okulusem. Najważniejszymi zabytkami pozostają odnowiony portal wiodący z krużganka do nawy południowej (Porta Speciosa) oraz wczesnogotycka krypta pod prezbiterium. Warto też zwrócić uwagę na romańską konsolę na granicy ściany nawy i prezbiterium, zamurowany obecnie portal dawnego refektarza, czy detale architektoniczne zdeponowane w przyklasztornym muzeum.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Gyürky K., Pannonhalma kolostorában 1961-ben végzett régészeti kutatás, „Műemlékvédelem”, 4/1963.
Gergelyffy A., Gyürky K., Kőfalvi I., Sedlmayr J., A pannonhalmi kerengő és kolostorudvar helyreállítása, „Arrabona-Múzeumi közlemények 5”, Győr 1963.
Szakács B.Z., The Reconstruction of Pannonhalma: Archaism in 13th-Century Hungary [w:] Romanesque and the Past, red. J.McNeill, London 2013.
Szilas K., Szöllőssy A., Pannonhalma 996-1996, Veszprém 1999.