Historia
Rotunda w Öskü nie pozostawiła po sobie wzmianek pisemnych dotyczących okresu jej powstania, nie jest też znana historia wsi Öskü. Sądząc po cechach stylistycznych świątynia wybudowana została w okresie panowania dynastii Arpadów, około XI – XII wieku, a więc w czasach panowania Władysława I Świętego lub Kolomana Uczonego.
Nazwa wsi utworzona została z dwóch członów, z których pierwszy (Ös) był sylabą pierwotną, a drugi dodany został gdy w XV wieku w pobliżu zbudowany został zamek Miklósa Újlaki (podobnie jak wiele innych węgierskich zamków takich jak Bátorkő, Boldogkő, Detrekő, Kékkő, Sólyomkő, Szarvaskő, co w średniowiecznym języku węgierskim oznaczało zamek lub zamek na skale). Pierwszy człon nazwy wsi po raz pierwszy odnotowano w spisie dóbr przypisywanych królowi Władysławowi I Świętemu, przepisanym na początku XIV wieku, ale pochodzącym z roku 1082. Wieś została zapisana jako Ós w 1439, a następnie w 1488. Nazwa ta mogła być pozostałością po przywódcy klanu Szalóków, który podczas podboju węgierskiego zajmował tereny późniejszego komitatu Veszprém. Okoliczne osady rzeczywiście należały we wczesnym średniowieczu do rodu Szalók, ale już pod koniec XI wieku przeszły na własność kapituły Veszprém, która mogła być związana z budową rotundy.
Nie wiadomo kiedy wieś wraz z rotundą przeszła na własność rodu Újlak, właścicieli pobliskiego zamku Bátorkő (także początkowo dzierżonego przez ród Szalók). Prawdopodobnie około połowy XIV wieku z nadania Ludwika Wielkiego okoliczne dobra przeszły na Miklósa Konta, późniejszego palatyna, a następnie na jego potomka Miklósa Újlaki, który około 1440 roku zbudował w pobliżu zamek, od którego wieś przyjęła swą ostateczną nazwę.
W niespokojnych latach po bitwie pod Mohaczem wieś i zamek zostały zniszczone na skutek walk wewnętrznych i tureckich najazdów. Zamek odnotowano jako zrujnowany już w 1539 roku. Ludność wsi Öskü od drugiej połowy XVII wieku należała do rodu Zichysów, ale w 1681 roku została przepędzona lub wymordowana na skutek najazdu Turków. Po 1686 roku nowi osadnicy zostali sprowadzeni ze Szwabii, lecz zostali przegonieni przez kuruców około 1705 roku. W okresie tym rotunda musiała już od dawna znajdować się w ruinie, zapewne spalona w trakcie pierwszych zniszczeń osady w XVI wieku.
Barokową odbudowę rotundy rozpoczęto w pierwszej połowie XVIII wieku, gdy wieś zaludnili osadnicy sprowadzeni z terenów Słowacji. W 1763 roku przeprowadzono pierwszy remont nowego dachu, zaś w 1843 roku rozpoczęto budowę we wsi nowego, większego kościoła, przez co mała rotunda zeszła do podrzędnej roli kaplicy. W 1878 roku w trakcie prac remontowych dobudowana została zakrystia, natomiast współczesna gruntowna renowacja zabytku miała miejsce w latach 1975 – 1976.
Architektura
Rotunda zbudowana została na wysokim wzgórzu o skalistych zboczach. Składała się z nawy oraz podkowiastej apsydy po stronie wschodniej, przy czym nawa nie uzyskała planu regularnego koła, ale większą o około 0,5 metra przestrzeń na północy niż na południu. Ponadto jej mury nie otrzymały idealnego pionu, ale zostały lekko nachylone do wewnątrz. Zarówno nawa, jak i prezbiterium zbudowane zostały z twardego lokalnego wapienia. Oświetlenie rotundy zapewniały bardzo małe, półkoliście zamknięte i obustronnie rozglifione okna oraz miniaturowy okulus umieszczony w części zachodniej. Okna półkoliste przebito od strony południowej, tam też zapewne znajdował się romański portal wejściowy. Strona północna tradycyjnie dla okresu średniowiecza pozbawiona była okien, co wynikało albo z ówczesnych przesądów (kojarzenie północy z siłami zła), albo z podejścia praktycznego (mniejsza ilość światła słonecznego od strony północnej niż od południowej). W apsydzie mogło się znajdować jedno okno od wschodu na osi, lub ewentualnie trzy okna rozstawione promieniście.
Stan obecny
Obecny wygląd rotundy dość mocno odbiega od oryginalnego. Wpływ na to mają przede wszystkim podwyższone mury przykryte nad nawą obłym, barokowym dachem. Mury nawy są oryginalne do około 0,6 metra ponad poziomem półkolistych okien, w znacznym stopniu odbudowana musiała zostać apsyda, a całkowicie nowożytnym dodatkiem jest zakrystia. W ścianach obok pierwotnych otworów poprzebijano też nowożytne, czworoboczne okna i prosty otwór wejściowy. Współczesne i nowożytne są tynki pokrywające budowlę od zewnątrz i wewnątrz oraz sklepienia. Teren w pobliżu rotundy został zniekształcony w XIX wieku, na skutek przecięcia wzgórza linią kolejową.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Gervers-Molnár V., A középkori Magyarország rotundái, Budapest 1972.
Koppány T., Az ösküi kerek templom és helyreállítása, „Műemlékvédelmi Szemle”, 1994/2, Budapest 1994.