Historia
Początki osadnictwa na niewielkim wzgórzu kościelnym sięgały panowania króla Stefana II, a więc przełomu pierwszej i drugiej ćwierci XII wieku. Nazwa wsi Óföldeák, pochodząca prawdopodobnie od niejakiego Philippusa lub Fülöpa, a być może Philippusa diaconusa (sługi kościelnego, księdza), pojawiła się w źródłach pisanych po raz pierwszy w 1332 roku, w imieniu Jacobusa de Fyldyak. Najważniejsza pisemna informacja o średniowiecznym kościele w Földeák (Óföldeák) pojawiła się w 1429 roku, kiedy to papież Marcin V na prośbę Dénesa Balázsfi wydał bullę potwierdzającą fakt wyświęcenia kandydata na kapłana. Murowany, gotycki kościół zbudowany został niewiele wcześniej, w pierwszej ćwierci XV wieku.
Pod koniec XV lub na początku XVI wieku kościół został ufortyfikowany. W obliczu ciągłych wojen, najazdów i zniszczeń jakie przetaczały się wówczas przez Węgry, ochraniał życie mieszkańców osady i ich mienie, a także chronił przed bezprawnym nakładaniem podatków. Obwarowania głównie służyły do odpierania ataków maruderów i oddziałów najemników, ale cały system kościołów obronnych na większym terenie mógł spowolnić mniejsze i większe jednostki maszerującej armii, dać wytchnienie i pozwolić na zgromadzenie zapasów dla ważniejszych twierdz.
Z kościelnego punktu widzenia jednym z najważniejszych posiadaczy osady w średniowieczu była kapituła Csánád, pod zwierzchnictwem biskupa i archidiakona. Po 1526 roku wieś należała do władztwa Jana Zápolya, a następnie została zajęta przez Turków. Od połowy XVII wieku wymieniana była jako miejscowość zamieszkana przez ludność protestancką. W 1662 roku właścicielem Földeák został oficjalnie hrabia Imre Balassa, który w 1679 roku zorganizował kilkuosobowy oddział najemników do pobierania podatków. Kościół w Földeák mógł w tym czasie wciąż odgrywać rolę militarną.
W czasie wojen wyzwoleńczych prowadzonych z Turkami wieś została wyludniona i ponownie zasiedlona przez katolików w pierwszej ćwierci XVIII wieku. W 1845 roku Földeák nawiedziła powódź, a jej mieszkańcy zamienili teren wsi na majątek rodu Návay. Jednak stara osada z kościołem nie została całkowicie wyludniona podczas przesiedlenia, przekształcając się w Óföldeák. W 1874 roku przeprowadzono remont i ostatnią większą przebudowę kościoła.
Architektura
Kościół zbudowano na płaskowyżu, który wyrastał pośród bagien Száraz i Batidai. Dzięki wypełnieniu w przybliżeniu okrągłych w planie obwałowań ziemnych z czasów Arpadów i wyrównaniu terenu, przed średniowieczną budowlą powstał lekko pochyły w kierunku zachodnim teren o owalnym kształcie, w którego centrum wzniesiono gotycki kościół. Dzięki nachyleniu terenu nadmiar wody z niskiego wzniesienia mógł być odprowadzany w stronę bramy zachodniej. Od wschodu, poza obwarowaniami kościoła, kompleks budynków tworzących osadę rozpościerał się u podnóża wzniesienia, w tym kierunku też rozciągały się bagna utworzone przez rzekę Száraz.
Kościół w średniowieczu był niedużą budowlą jednonawową, składającą się z korpusu na planie prostokąta i węższego oraz niższego, krótkiego prezbiterium, na wschodzie zamkniętego wielobocznie. Mury kościoła zostały wzmocnione przyporami. Umieszczono je zarówno przy nawie jak i prezbiterium, choć w średniowieczu sklepienie założono jedynie w części kapłańskiej kościoła, a nawa przykryta była drewnianym stropem. Oświetlenie zapewniały wąskie, ostrołucznie zamknięte okna, wejście zaś przeprute było w ścianie zachodniej.
Gotycki kościół otaczały obwarowania zajmujące w przybliżeniu owalny teren o wymiarach 24–26×38 metrów. Zewnętrzną strefę obrony stanowiła fosa przez którą przedostawano się po drewnianym moście, przypuszczalnie usytuowanym po stronie zachodniej lub południowo – zachodniej. Szerokość przekopu wahała się od 4,5 do 7 metrów, a głębokość od 2,5 do 3 metrów. Rów mógł być tylko czasowo napełniony wodą w przypadku wysokiego stanu wód lub powodzi, był więc suchy i służył raczej do zbierania deszczówki. Wzdłuż wewnętrznych brzegów fosy poprowadzony był mur obronny, złożony z krótkich, prostych, wielokrotnie załamanych odcinków. Miał on 0,7 – 0,8 metra grubości i osiągnąć mógł wysokość od 4 do 7,5 metra. Nie wiadomo czy w jego koronie znajdował się chodnik straży, jednak biorąc pod uwagę niewielką grubość kurtyn, musiałby być on poszerzany drewnianym gankiem.
Obronę wzmacniały wieże, czy też baszty, po jednej od strony północnej, zachodniej i południowej. Wszystkie były wysunięte przed sąsiednie kurtyny, ale południowa, o wymiarach 2,7 x 3,6 metra, była otwarta od strony wewnętrznej, zapewne niezbyt wysoka, równa sąsiednim kurtynom. Północna miała pełny czworobok murów, w narożnikach wzmocnionych przyporami. Pierwotnie była konstrukcji drewnianej. Po przebudowie na murowaną zapewne służyła też jako dzwonnica, gdyż przewyższała kalenicę dachu kościoła sięgając co najmniej 16 metrów wysokości. Bramę umieszczono w zbudowanej wraz z murami zachodniej wieży bramnej o nieco nieregularnym układzie. Znajdowała się w złej sytuacji statycznej, gdyż jej wschodnia ściana opierała się na wałach z czasów Arpadów, dlatego w trakcie swojego istnienia musiała być kilkukrotnie wzmacniana. Do jej wejścia podchodziło się po drewnianym moście nad wałem, a różnicę poziomów można było wyrównać wewnątrz schodami. Druga furta na teren dziedzińca kościelnego znajdowała się z boku baszty południowej.
Stan obecny
Średniowieczny kościół został znacznie przekształcony. W okresie baroku przedłużono o kilka metrów ku zachodowi jego nawę, dostawiono zakrystię po stronie północnej. Ściana południowa nawy została znacznie przemurowana w XVII wieku, w całości nowożytna jest również drewniana wieżyczka na kalenicy dachu. Zniszczeniu uległo średniowieczne sklepienie prezbiterium kościoła, także obecne przykrycie nawy pochodzi z okresu nowożytnego. Z dawnych obwarowań widoczna jest fosa, natomiast mur obronny został uczytelniony współczesną cegłą po przeprowadzeniu badań archeologicznych. Pomimo tego kościół w Óföldeák jest cennym zabytkiem gotyckim, jednym z nielicznych jakie przetrwały na południowym obszarze Wielkiej Niziny Węgierskiej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Béres M., Óföldeák erődített temploma, „Határtalan Régészet”, 3 évfolyam, 4 szám, december 2018.