Historia
Klasztor zakonu premonstrateńskiego (norbertańskiego) w Ócsa ufundowany został na początku XIII wieku. Jako, że archiwa konwentu zaginęły, jego fundator i pochodzenie pierwszych mnichów nie jest znane, ale prawdopodobnie Ócsa należał do klasztorów ufundowanych przez rodzinę królewską, a konkretnie przez Andrzeja II. Południowe tereny komitatu Peszt należały do dóbr królewskich, zamieszkiwane były przez ludność podległą władcy, w tym przez na wpół koczownicze grupy etniczne. Nie rozwijały się na tych ziemiach duże majątki, a darowizny królewskie z XIII wieku rozdrobniły je na pospolite dobra szlacheckie, z których żadnego właściciela nie byłoby stać na tak wymagającą fundację.
Wznoszenie najważniejszej budowli klasztoru – kościoła Najświętszej Marii Panny, rozpoczęto od strony wschodniej, od prezbiterium, apsyd i transeptu. Gdy przystąpiono do prac nad zachodnią częścią kościoła dokonano zakrojonej na dużą skalę zmiany planu, co zaowocowało znacznie prostszymi rozwiązaniami (stropy w nawach, fasada zachodnia, mniejsze niż pierwotnie zakładano wieże, cofnięte w stronę korpusu).
W źródłach pisanych z XIII – XV wieku klasztor wspominany był tylko kilkukrotnie w latach 1240, 1264, 1270 i 1454. Zgodnie z regułą zakonną jego kościół klasztorny pełnił wówczas także rolę kościoła parafialnego, natomiast klauzurę zamieszkiwało około 20 zakonników. Do XV wieku klasztor stopniowo wyludniał się, podobnie jak inne węgierskie konwenty premonstrateńskie. W 1560 roku opuszczony i mocno podupadły kościół klasztorny został przejęty przez protestantów, którzy wykorzystali jego nienaruszone, sklepione części, ale wobec braku odpowiedniego wsparcia finansowego nie byli w stanie utrzymać i odrestaurować całego budynku. Co więcej w ruinę popadły wówczas zabudowania klasztornej klauzury.
W 1673, a nawet w 1737 roku odnotowano, że dawny kościół klasztorny był niezadaszony i w złym stanie. Zmiana nastąpiła w latach 70-tych XVIII wieku, kiedy katolicy, którzy osiedlili się w Ócsá, chcieli zbudować swój nowy kościół z kamieni korpusu nawowego. Z tego powodu parafia protestancka wyremontowała budynek, wykonała nową więźbę dachową i strop, a także wstawiła do wnętrza nową emporę i ambonę. Budynek konsekrowano w 1777 roku. Sto lat później dach został zniszczony przez uderzenie pioruna, w 1884 przez pożar, a w 1890 zawalił się uszkodzony przez pożar strop. Gruntowna renowacja miała miejsce w latach 1879 – 1900. W jej trakcie między innymi ściany świątyń rozebrano do wysokości pierwotnego gzymsu głównego oraz odbudowano sklepienie prezbiterium. Następnie w latach 1922 – 1924 wieże zachodnie podwyższono o jedną kondygnację. Ostatnią, obecną renowację rozpoczęto w 1990 roku według planów Tibora Gála.
Architektura
Kościół klasztorny zbudowany został jako trójnawowa bazylika, a więc nawę główną otrzymał wyższą niż nawy boczne i z własnym oświetleniem w partii clerestorium. Zachodnią fasadę utworzyły dwie czworoboczne wieże flankujące zachodnie, piąte przęsło nawy głównej, natomiast po wschodniej stronie trójprzęsłowego korpusu umieszczono transept. Środkowe przęsło transeptu połączone zostało z krótkim, kwadratowym, jednoprzęsłowym prezbiterium, a boczne przęsła transeptu z wielobocznymi apsydami (po pięć boków ośmioboku każda). Także prezbiterium zamknięte zostało na wschodzie apsydą, nieco szerszą i dużo wyższą, ale o tej samej formie jak boczne. Bryłę kościoła uzupełniły dwa małe aneksy przy zachodnich ścianach bocznych przęseł transeptu (zakrystia oraz kaplica).
Elewacje zewnętrzne kościoła wzmocniono uskokowymi przyporami. Wyjątkiem były niższe mury apsyd, opięte w narożnikach lizenami z nałożonymi na nie półkolumienkami z kapitelami zdobionymi motywami roślinnymi. Pomiędzy lizenami w każdej ścianie utworzono półkoliste, ślepe arkady, a same lizeny połączono z fryzem arkadkowym opartym na stożkowatych konsolach, nad którym poprowadzono fryz zębaty ujęty dwoma wałkami gzymsu. Podobne fryzy zastosowano na murach prezbiterium, transeptu, korpusu i wież, przy czym w najwyższej kondygnacji wież zastąpił je fryz ułożony z prostych kamieni, z których co drugi został wysunięto przed lico muru.
Oświetlenie kościoła zapewniały wąskie, półkoliście zamknięte okna o obustronnych rozglifieniach. Różniły się głównie wysokością, ale otwory takie zastosowano we wszystkich apsydach, prezbiterium, transepcie i nawach. Prawie całkowicie pozbawiona okien została elewacja północna kościoła, co zapewne wynikało ze znajdujących się tam zabudowań klasztornych, ale też i ze średniowiecznej tradycji budowlanej, która unikała umieszczania otworów z tej strony. W wieżach umieszczono nie rozglifione na zewnątrz przeźrocza, na najwyższych piętrach o formie biforiów przedzielonych kolumienkami podtrzymującymi po dwie półkoliste arkady.
Wejście do kościoła zapewniały portale umieszczone w trzecich przęsłach od zachodu naw bocznych, natomiast nie było żadnego portalu w fasadzie zachodniej. Wewnątrz podział na nawy zapewniły cztery pary naprzemiennie ośmiobocznych i cylindrycznych filarów podtrzymujących półkoliste, profilowane łuki arkad. Na filary koliste nałożono liczne wałki i półkolumienki z bogato zdobionymi kapitelami o motywach roślinnych, oryginalnie pokrytych barwnymi malowidłami. Ich cokoły kończyły się niegdyś na rogach dekoracją liściastą. Filary ośmioboczne utworzono dużo prostsze, z profilowanymi impostami. W zachodnim, międzywieżowym przęśle nawy głównej pierwotnie znajdowała się średniowieczna empora.
Bardzo wysokie arkady dzieliły poszczególne przęsła transeptu i otwierały się z niego na nawę główną oraz prezbiterium. Ich oparte na kapitelach archiwolty otrzymały bogate profilowanie oraz zdobienie uzyskane przez umieszczenie co drugiego klińca o odmiennej barwie. W średniowieczu w transepcie znajdowała się przegroda lektorium, oddzielającą część kościoła dostępną dla świeckich od części do której wejść mogli wyłącznie zakonnicy. Transept, podobnie jak korpus nawowy, nie został przykryty sklepieniami, a jedynie drewnianymi stropami.
Prezbiterium przykryto sklepieniem krzyżowym, bezzwornikowym, z masywnymi żebrami opadającymi w narożnikach na sięgające posadzki służki. Przejścia między żebrami a kolumienkami zaakcentowano kapitelami z dekoracją roślinną o wydatnych pąkach. Podobnie rozwiązano system podtrzymywania sklepienia pięciodzielnego w głównej apsydzie, ale lżejsze żebra uzyskały tam profilowanie, a służki pod kolistymi bazami większe cokoły. Ponadto w murze apsydy osadzono trzy wnęki – półki ścienne, jedną półkoliście zamkniętą, profilowaną, dwie kolejne również profilowane, zamknięte trójliśćmi. Zarówno ściany apsydy jak i prezbiterium pokryte były w średniowieczu barwnymi malowidłami figuralnymi, tworzącymi pod oknami pas z poszczególnymi scenami. Ponadto prezbiterium i wszystkie apsydy wyróżniono poziomem posadzki wyższym o dwa stopnie od transeptu i naw, a jednocześnie te ostatnie pierwotnie obniżone były o trzy stopnie w stosunku do poziomu terenu zewnętrznego.
Po południowej stronie kościoła, przed jego budową, znajdowała się osada z okresu Árpádów (XII-XIII wiek), chroniona w średniowieczu przekopem. Zabudowania klasztorne znajdowały się po przeciwnej, północnej stronie kościoła. Dla mnichów zbudowano jednoskrzydłowy, przypuszczalnie parterowy budynek, oddzielony od kościoła, ale połączony z nim wąskim murem stykającym się z północno – zachodnim narożnikiem wieży kościelnej. Po północnej i wschodniej stronie kościoła znajdował się cmentarz, natomiast jak dotąd nie zlokalizowano koniecznych do codziennego funkcjonowania konwentu zabudowań gospodarczych.
Stan obecny
Dawny kościół klasztorny w Ócsa należy do najważniejszych zabytków architektury romańskiej na Węgrzech. Zachował pierwotny układ przestrzenny, ale na przestrzeni stuleci nie obyło się bez modyfikacji bryły, zniszczeń niektórych elementów, czy też przekształceń detali architektonicznych. Najbardziej rzucającą się w oczy zmianą jest podwyższenie obu wież zachodnich o jedną kondygnację, choć stylistycznie piętra te wykonano niemal identycznie. W dużej części nie zachował się gzyms pod okapem dachu i fryz, widoczny w zachodniej części nawy południowej, południowej ścianie prezbiterium, czy północnym ramieniu transeptu. Wewnątrz sklepienie prezbiterium jest rekonstrukcją, dekoracje cokołów filarów międzynawowych uległy zniszczeniu, zaś w przęśle miedzywieżowym znajduje się barokowa empora. Zabudowania średniowiecznej klauzury nie zachowały się, ale tuż obok kościoła znajduje się skansen z zabytkami ludowej architektury.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Aradi C., Premontrei prépostságok a középkori Magyarországon, különös tekintettel a Kaposfői Szent Benedek prépostságra, „A Kaposvári Rippl-Rónai Múzeum Közleményei 3”, Kaposvár 2014.
Lukács Z., Cabello J., Csengéi P., Az ócsai premontrei prépostság kutatása, „Műemlékvédelmi Szemle 1991/1”, Budapest 1991.