Historia
Pierwszy kościół farny o formie rotundy pod wezwaniem Najświętszego Ciała Chrystusa zbudowany został w Nyírbátor w okresie Arpadów, zapewne przed osiedleniem się we wsi w 1279 roku Berecka, syna Andrása, protoplasty rodu Bátory. Już w latach trzydziestych XIII wieku Nyírbátor było ważnym ośrodkiem, dlatego obok rotundy zbudowany został większy, późnoromański kościół jednonawowy z wydzielonym prezbiterium.
W 1326 roku odnotowano, że Nyírbátor zostało spalone wraz ze znajdującymi się tam kościołami. Kościół farny był również w XIV wieku objęty dziesięciną papieską, a w 1354 roku źródła pisane przekazały, że został poświęcony na cześć św. Jerzego. Wezwanie to zapewne nie było przypadkowe, bowiem według rodzinnej legendy jeden z protoplastów rodu Bátory, niejaki Vid, podobnie jak św. Jerzy pokonał smoka z bagien Ecsed. W 1433 roku synowie Pétera Bátory dokonali podziału majątku. W jego trakcie wspomniane zostały działki znajdujące się przy małym i okrągłym kościółku zbudowanym na cześć Najświętszego Ciała Chrystusa. Budynek ten pełnił podrzędną rolę, związany jako kaplica ze znacznie większym kościołem, przebudowanym w okresie gotyku z kościoła późnoromańskiego.
W czwartej ćwierci XV wieku na miejscu budowli gotyckiej wzniesiono nowy, późnogotycki kościół, według tradycji ufundowany przez wojewodę siedmiogrodzkiego Istvána Bátory, z łupów wojennych ze zwycięstwa w bitwie pod Kényérmez w 1479 roku. Bardziej jednak prawdopodobne, iż kościół zaczęto budować po śmierci wojewody w 1493 roku. Prace związane były więc z synem Istvána, Andrásem Bátory i zostały ukończone na początku XVI wieku, być może około 1511 roku, który odczytano na jednej ze stall (o ile nie zostały one przeniesione z kościoła franciszkańskiego). Z pewnością kościół był już gotowy na ślub Andrása Bátory w 1517 roku.
W połowie XVI wieku miejscowa gałąź rodu Bátory przeszła na kalwinizm, przez co kościół zaczął służyć społeczności protestanckiej. W 1640 roku książęca rodzinę Bethlen ufundowała obok kościoła wolnostojącą dzwonnicę. W 1834 roku trzęsienie ziemi uszkodziło budynek, który został odrestaurowany trzy lata później. Następnie w 1897 roku do wnętrza wstawiono emporę, a w latach 1931 – 1934 przeprowadzono renowację kościoła pod nadzorem Istvána Möllera. Ostatnie większe prace renowacyjne miały miejsce w 1960 – 1964 i 2010 – 2011.
Architektura
Najstarszy kościół usytuowany na wzgórzu we wschodniej części osady Nyírbátor był kolistą rotundą z podkowiastą apsydą po stronie wschodniej. W drugim etapie została ona gruntownie przebudowana, ale bez znaczącego powiększenia bryły. Jedynie od zachodu usytuowano czworoboczny aneks (być może wieżowy), od północy nawę podparto dwoma przyporami, a murom samej nawy i prezbiterium nadano w planie kształt wieloboczny.
Przebudowa rotundy zapewne związana była z budową po jej południowej stronie większej świątyni, której prostokątna nawa przystawiona została do nawy rotundy. Większy kościół po stronie wschodniej zamknięty był węższym od nawy, opiętym przyporami prezbiterium o wielobocznym zamknięciu (pięć boków ośmioboku). Do jego północnej ściany przystawiona była niewielka zakrystia wzmocniona narożną przyporą. Nie była to jednak pierwsza budowla na tym miejscu, gdyż poprzedzał ją mniejszy kościół późnoromański składający się z prostokątnej nawy i czworobocznego, zbliżonego do kwadratu, nieoszkarpowanego prezbiterium.
Późnogotycki kościół otrzymał formę wydłużonej, obszernej, choć jednonawowej budowli o sześciu przęsłach długości, z trójbocznie zamkniętym na wschodzie prezbiterium, które nie zostało wyróżnione zewnętrznie z bryły. Przy wschodniej części ściany północnej umieszczono zakrystię z oratorium na piętrze. Od zachodu wybudowana została czworoboczna wieża, nietypowo usytuowana nie na osi kościoła ale w południowej części fasady. Powodem tego było jej przeznaczenie. Wieża nie została bowiem zbudowana jako dzwonnica, ale jako masywna wieża schodowa, która z jednej strony zapewniała dostęp do zachodniej empory, a z drugiej do poddasza nad sklepieniem kościoła. Jako, że potrzebne było wejście od zachodu do kościoła, a nie mogło ono prowadzić przez klatkę schodową, wieżę przesunięto ku południowi.
Ściany kościoła posadowiono na sfazowanym cokole i opięto uskokowymi przyporami, rozmieszczonymi nie tylko przy korpusie ale również podpierającymi wieżę i zakrystię, przy czym po północnej stronie nawy rozstawione zostały one nieregularnie ze względu na wykorzystanie partii starszych budowli. Pomiędzy szkarpami przebite zostały smukłe, ostrołucznie zamknięte okna, osadzone w profilowanych ościeżach i wypełnione trójdzielnymi maswerkami. Okna te rozmieszczono po jednym w czterech przęsłach ściany południowej. Tylko jedno oświetlało część prezbiterialną od południowego – wschodu, a od zachodu, obok wieży umieszczono krótsze ale szersze okno czwórdzielne. Strona północna kościoła, sąsiadująca z kaplicą – rotundą, pozbawiona została otworów.
Wejścia umieszczono od południa, w trzecim przęśle od zachodu, oraz w ścianie zachodniej. W tej ostatniej osadzono bardzo bogato profilowany portal z rozwidlającymi się i przeplatającymi w ostrołucznej archiwolcie profilowanymi laskami. Laskowanie osadzono na walcowatych bazach, z których trzy utworzono drobniejsze a dwie masywniejsze, przy czym jedną mniejszą osadzono głębiej i wyżej. Bazy te ułożono na wielobocznym, profilowanym horyzontalnie cokole.
Wnętrze kościoła o wymiarach 11 x 42 metrów przykryto żebrowym sklepieniem sieciowym. Żebra sklepienia opuszono na obłe służki, w ścianach wzdłużnych korpusu przedzielone wnękami na których miały być ustawione rzeźbione figury. Część służek podwieszono na konsolach ale te znajdujące się w przęśle wielobocznym oraz w trzech przęsłach zachodnich korpusu, poprowadzono aż do posadzki. Bogate, maswerkowe dekoracje uzyskały miejsca przejścia żeber w podpory, prostsze zdobienia konsole służek i podstawy pod figury. Oprócz służek elewacje kościoła pozostawiono całkowicie gładkie, co wraz z wysokimi oknami nadało wnętrzu wyjątkowo wertykalnego charakteru.
Oratorium nad zakrystią pierwotnie nie było podsklepione, przykrywał je drewniany, płaski strop. Prowadziła do niego zewnętrzna klatka schodowa, umieszczona przed zachodnią ścianą zakrystii. Jeżeli do schodów dochodziło się przez zakrystię, to drzwi prowadzące z zakrystii na schody musiały się znajdować w ścianie północnej (w ścianie zachodniej umieszczono lawatarz, natomiast we wschodniej okno) skąd następnie zakręcało się w lewo. Klatka schodowa najpewniej nie opierała się na solidnej konstrukcji, ale na arkadach, mogła też być wzniesiona z drewna.
Stan obecny
Kościół św. Jerzego w Nyírbátor uchodzi dziś za jeden z najpiękniejszych przejawów późnego gotyku sakralnego na Węgrzech, choć jego elementy rzeźbiarskie wewnątrz zwiastują już epokę renesansu (część z nich, jak portal południowy, została wstawiona wtórnie). Późniejsze zniekształcenia nowożytne są nieliczne, ograniczają się przede wszystkim do kruchty przed południowym wejściem oraz XIX-wiecznej empory w zachodnim przęśle korpusu. Zabytek udostępniony jest dla zwiedzających. Po przeprowadzonych w XXI wieku pracach remontowych udostępniono wieżę, emporę, nawet poddasze z widokiem na więźbę dachową a w zakrystii umieszczono niewielką ekspozycję. Ze względu na fantastyczną akustykę w kościele często odbywają się koncerty.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Lőrincz Z., Hapák J., Tedd templomoddá istenem. Válogatás Árpád – és középkori eredetű református templomokból, Budapest 2002.
Zoltán S., A nyírbátori Szent György templom a középkorban, “Várak, kastélyok, templomok”, kötetszám december, Pécs 2013.
Zoltán S., Adalékok a nyírbátori református templom építéstörténetéhez, „Szabolcs-szatmár-beregi szemle”, évf. 44, 1/2009.