Historia
Franciszkanie osiedli w osadzie która początkowo znajdowała się w rękach królewskich, ale w 1279 roku została przekazana rodzinie Gutkeledów, którzy później przyjęli nazwisko Bátory. Rozwojowi osady sprzyjało położenie, gdyż drogi prowadzące z Siedmiogrodu na zachód, w dolinie Szamos musiały ominąć bagna Ecsedi i ponownie spotkały się w Nyírbátor. W 1289 roku król zezwolił na cotygodniowy targ, a zgodnie z przywilejem z 1330 roku osada została zwolniona z administracji oraz z podatków królewskich. Według tradycji franciszkanie przybyli do rozwijającego się miasta w 1332 roku, według innych niepotwierdzonych przekazów mieli wówczas posiadać w Nyírbátor kaplicę. Mało wiarygodne, późne podanie wskazywało jako fundatora wojewodę siedmiogrodzkiego Istvána Bátory, który miał założyć klasztor z łupów wojennych ze zwycięstwa w bitwie pod Kényérmez w 1479 roku. Po raz pierwszy klasztor odnotowywać zaczęto w wiarygodnych dokumentach w latach 90-tych XV wieku, przy czym w 1497 roku po raz pierwszy wspomniany został miejscowy gwardian, János Zalai. Prawdopodobnie założenie konwentu miało miejsce około przedostatniej dekady XV wieku, z fundacji nie pojedynczego przedstawiciela rodu Bátory, a całej rodziny.
W XVI wieku klasztor franciszkański z Nyírbátor zaczął się coraz częściej pojawiać w źródłach pisanych. Przykładowo w 1526 i 1528 roku odnotowano ograbienie mnichów ze zboża, a w 1531 roku miały zostać zbudowane lub przebudowane kuchnia wraz z refektarzem („refectorium et conquina conventus Bathoriensis reficiatur de lapidibus et lateribus”). W 1532 roku János Kállay i Krisztina Nadányi w testamencie podarowali dwa konie „ad claustrum fundatum in Bathor”, zaś w 1547 roku na prośbę Andrása Báthori z Ecsedi, gwardian z Várad wysłał na trzy tygodnie „fratres carpenterios ad Bathoriensem conventum”, w celu dokonania bliżej nieznanej naprawy. Na początku 1535 roku odnotowano, że w konwencie mieszkało 14 zakonników.
W 1552 roku w obawie przed atakiem tureckim cenniejsze przedmioty przewieziono z klasztoru na zamek w Ecsed. Do najazdu ostatecznie nie doszło, ale ani miastu targowemu, ani życiu i działalności franciszkanów nie sprzyjała wojna, jaka wybuchła w latach 1562-1565 między rojalistami a wojskami księcia siedmiogrodzkiego. W 1563 roku w klasztorze mieszkały już tylko cztery osoby, zaś gdy w 1566 roku do klasztoru przeniósł się syn Andrása Bátory, Ecsed Miklós, franciszkanów miało już w Nyírbátor nie być. Oprócz ciągłych wojen przyczyniły się do tego postępy reformacji połączone z kilkukrotnymi tumultami, w trakcie których klasztor miał być podpalany. W 1587 roku zabudowania zostały spustoszone i rozgrabione przez wojska wołoskie.
W XVII wieku zabudowania klasztorne mocno podupadły, choć poddawane były w bliżej nieznanym okresie pracom remontowym i budowlanych (pomieszczenie przy wieży) ze względu na znajdujące się wewnątrz grobowce rodu Bátory. Pomimo tego w XVIII stulecie klasztor wszedł jako częściowa ruina. Odbudowę rozpoczęto po tym, jak ówczesny właściciel Sándor Károlyi, na prośbę prowincjała Kelemena Didáka, zezwolił w 1717 roku na ponowne osiedlenie się minorytów. Rok później prezbiterium kościoła zostało prowizorycznie zadaszone, w 1722 zakończono odbudowę korpusu, a w 1733 rozpoczęto budowę nowożytnego klasztoru na zachowanych partiach średniowiecznych murów. Prace kontynuowano jeszcze w 1758 roku, w 1775 roku podwyższono posadzkę kościoła, następnie założono nowe sklepienie krypty. W 1890 roku spłonęła iglica wieży, co wymusiło remont wieży. W 1925 roku przeprowadzono prace konserwatorskie zabytku, a w 1926 roku wzniesiono nową zakrystię.
Architektura
Klasztor założono w północno – zachodniej części miasta, w pobliżu jeziora i podmokłych, bagiennych terenów zabezpieczających konwent od zachodu i częściowo od południa. W nieco większej odległości kolejne jezioro ograniczało klasztor od strony północno – wschodniej, natomiast na wschodzie zabudowa mieszkalna i kilka ulic oddzielało franciszkanów od wzgórza z kościołem św. Jerzego i zamku. Sam klasztor składał się z kościoła oraz połączonych z nim zabudowań mieszkalno – gospodarczych. Zabudowania klasztornej klauzury wraz z wirydarzem usytuowano po północnej stronie kościoła. Najstarszym i najważniejszym było zapewne skrzydło wschodnie, nie wiadomo natomiast czy ukończone zostały w średniowieczu skrzydła zachodnie i północne.
Kościół klasztorny uzyskał formę smukłej budowli jednonawowej, składającej się z czteroprzęsłowego korpusu na planie prostokąta, nieco węższego, trójprzęsłowego prezbiterium z trójbocznym zamknięciem na wschodzie i czworobocznej wieży umieszczonej przy wschodniej części jego ściany północnej. Za wyjątkiem wieży całą budowlę opięto cokołem oraz wysokimi, uskokowymi przyporami, w narożnikach usytuowanymi pod skosem. Oprócz skrajnego zachodniego przęsła nawy, od południa i wschodu przestrzenie między przyporami wypełniono dużymi, ostrołucznymi, obustronnie rozglifionymi oknami. Każde z nich wypełnił trójdzielny maswerk operujący motywami trójliści i rybich pęcherzy. Nieco krótsze trójdzielne okno osadzono na osi fasady zachodniej, ponad głównym portalem wejściowym. Portal uzyskał bogate profilowanie do poziomu cokołu, ostrołuczne zamknięcie i zewnętrzną część archiwolty przechodzącą w ośli grzbiet, dekorowany żabkami, zwieńczony kwiatonem i flankowany płaskorzeźbionymi fialami.
Skrzydło wschodnie wzniesione zostało z cegły oraz kamienia wykorzystanego do utworzenia detali architektonicznych. Jego szerokość wynosiła 13,5 metra, zaś sąsiadującego z nim krużganka 3 metry. Na podstawie dużej grubości murów można przyjąć, że skrzydło wschodnie posiadało dwie kondygnacje, gdyż jego wschodnia ściana miała 1,6 metra grubości. Wnętrze skrzydła dzieliło się na większe pomieszczenie sąsiadujące z kościelną wieżą, prawdopodobnie pełniące funkcję zakrystii lub kapitularza, oraz kilka mniejszych pomieszczeń po stronie północnej. Na piętrze mogły się znajdować cele dormitorium, natomiast dwunawowa sala skrzydła północnego mogła pełnić funkcję refektarza sąsiadującego z kuchnią.
Stan obecny
Gotycką formę zachował do dnia dzisiejszego od strony zewnętrznej jedynie kościół klasztorny. Nowożytne zmiany zmieniły zwłaszcza fasadę zachodnią, gdzie dostawiono kruchtę i przekształcono szczyt. Wnętrze kościoła uległo większym modyfikacjom bowiem zarówno nawę jak i prezbiterium przykrywają dziś nowożytne sklepienia, całkowicie zmieniony został też wystrój. Pierwotne, późnogotyckie cechy stylistyczne utraciły zabudowania klasztornej klauzury, choć część z nich, zwłaszcza skrzydło wschodnie, pod nowożytnymi tynkami ukrywa średniowieczne mury.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Balázsik T., Németh P., A nyírbátori ferences kolostor [w:] Koldulórendi építészet a középkori Magyarországon Tanulmányok, red. A.Haris, Budapest 1994.
Gulyás L.S., Nyírbátor középkori főterei. Településtopográfiai rekonstrukciós kísérlet, „Új Nézőpont”, évf. 7, sz. 3 (2020).
Horváth J., A minoriták jelenléte Nyírbátorban [w:] Publicationes Universitatis Miskolcinensis, Miskolc 2008.
Tóth N., A ferencesek megtelepedése Nyírbátorban [w:] Nyolcszáz esztendős a ferences rend. Tanulmányok a Rend lelkiségéről, történeti hivatásáról és kulturális–művészeti szerepéről, Budapest 2013.