Historia
W XIV wieku na terenach po północnej stronie Balatonu osiedlił się ród Vásonów (Vázsony, Vezseny), którego siedzibą od lat 80-tych tamtego stulecia był zamek Zádorvár na wzgórzu Pécseli. Z powodu sporów majątkowych z kapitułą Veszprém i przedłużających się procesów sądowych o Zádorvár, na początku XV wieku kolejne pokolenie rodziny ufundowało przy strumieniu Séd w dobrach Csepely niewielki zamek Vázsony. Początkowo, po opuszczeniu starszej siedziby, pełnił on bardziej funkcję mieszkalno – administracyjną niż obronną.
W 1472 roku bezpotomnie zmarł ostatni przedstawiciel rodu Vázsony, przez co miejscowe dobre przeszły w ręce węgierskiego monarchy. Król Maciej Korwin podarował zamek swemu wiernemu zwolennikowi, Pálowi Kinizsi, który w czwartej ćwierci XV wieku przeprowadził rozbudowę zamku do formy wygodnej późnośredniowiecznej rezydencji szlacheckiej, nie pozbawionej jednak cech obronnych. Ta ostatnia funkcja wystawiona została na próbę już w 1490 roku, gdy Vázsony najechała armia Maksymiliana Habsburga, pretendenta do tronu węgierskiego. Zamek został co prawda zdobyty, ale już w kolejnym roku Kinizsi odbił go.
Pál Kinizsi zmarł w 1495 roku, a zamek przeszedł na jego żonę Benignę, która jeszcze w tym samym roku poślubiła Marka Horvátha. Nowy właściciel, mając zapewne na uwadze niedawny upadek zamku, postanowił wzmocnić obronę jego bramy barbakanem. Mark Horváth zmarł w 1508 roku, zaś wdowa po nim ponownie wyszła za mąż, tym razem za Gergela Kereky. W 1519 roku Benigna zabiła go z powodu zbytniej brutalności, uniknęła jednak kary śmieci dzięki królewskiemu ułaskawieniu ze względu na zasługi jej pierwszego męża. Musiała jedynie wstąpić do klasztoru i zrzec się majątku, który przypadł dalszym krewnym z rodu Horváthów. Rozpoczęło to trwający do 1539 roku okres sporów majątkowych.
W okresie tureckim zamek nieprzerwanie pozostawał w rękach prywatnych, choć do jego ochrony powołano gwardię królewską. Po upadku Veszprém w 1552 roku kapitan Győr nakazał zniszczenie zamku, jednak książę Maksymilian rozkazał mu obsadzić Vázsony oddziałem liczącym 50 żołnierzy piechoty i 10-20 kawalerii, z zadaniem zapobiegania tureckim najazdom. Z polecenia tego nie wywiązywano się zbyt dobrze, gdyż wkrótce wszystkie okoliczne wsie wpadły w ręce Turków, a sam zamek według raportu z 1561 roku był zaniedbany. Przyczynić się do tego miał rodzinny spór między Gáspárem a Péterem Horváthem. Sytuację poprawiło tymczasowo odbicie Veszprém w 1566 roku, ale w 1594 miasto znów wpadło w ręce tureckie, zaś garnizon Vázsony uciekł na wieść o ataku.
W 1605 roku zamek, prawdopodobnie podstępem, został zdobyty przez powstańców Stefana Bocskaya. Wojska cesarskie odbiły go jeszcze w tym samym roku. Do ponownego zajęcia zamku doszło podczas wojny trzydziestoletniej w 1620 roku, tym razem przez wojska księcia Siedmiogrodu Gábora Bethlena. W okresie tym Nagyvázsony nadal należało do rodziny Horváthów z Vázsonykő, wciąż toczących między sobą liczne spory majątkowe. Ród wymarł w 1648 roku wraz ze śmiercią Mátyása Horvátha, a Ferdynand III podarował zamek rok później wicekapitanowi Győr Istvánowi Zichy. Budowla była w złym stanie, częściowo opuszczona, choć i tak dała radę obronić się w 1663 roku przeciwko najazdowi Ahmeda Köprülü (spaleniu uległa jedynie podzamkowa osada). Kres zamku nastąpił w 1683 roku, w trakcie kampanii wojennej Kary Mustafy wspieranej przez Imre Thökölego. Vázsony zajęte zostało przez węgierskich powstańców, ale na wieść o klęsce Turków pod Wiedniem musieli się oni wycofać. Porzucony zamek wraz z końcem tureckiego zagrożenia utracił ostatecznie znaczenie i wkrótce popadł w ruinę, do czego przyczyniła się budowa w XVIII stuleciu nowej rezydencji mieszkalnej przez rodzinę Zichy.
Architektura
Zamek w Vázsony zbudowany został na niewysokim wyniesieniu terenu wzdłuż strumienia Séd. Początkowo było to niewielkie założenie, składające się z czworobocznego obwodu muru obronnego zamykającego trapezowaty w planie dziedziniec, nieco poszerzający się ku stronie północnej. W jego południowo – wschodni narożnik wstawiono czworoboczną wieżę mieszkalną, donżon o wymiarach 10 x 12 metrów. Wieża dominowała nad całym, niedużym zamkiem, a zwłaszcza nad umieszczoną w kurtynie wschodniej bramą. Wjazd do zamku prawdopodobnie był wówczas zwykłym przejazdem przeprutym w murze, przed którym musiał funkcjonować most, zapewne zwodzony, przerzucany ponad przekopem otaczającym całe założenie. Nie można jednak wykluczyć, iż już w pierwszej fazie funkcjonowania zamku przed kurtyną wschodnią zbudowano czworoboczny budynek bramny. Pozostała zabudowa zamku pierwotnie była zapewne konstrukcji drewnianej lub szachulcowej, przystawiona do murów w północnej i zachodniej części dziedzińca.
Donżon otrzymał masywne w przyziemiu mury o około 2-2,5 metra grubości, które na maksymalnej wysokości około 25 metrów zwężały się do niecałego 1 metra. Jego wnętrze podzielono na pięć kondygnacji, przy czym wejście ze względów obronnych znajdowało się na poziomie pierwszego piętra. Zamykane było podnoszoną, zwodzoną kładką, chowaną do czworobocznej wnęki i opuszczaną na znajdujące się około 2 metry dalej drewniane schody, łatwe do demontażu w razie zagrożenia. Wewnątrz cztery pierwsze kondygnacje przykryto sklepieniem kolebkowym, jedynie najwyższą kondygnację rozdzielono płaskim, drewnianym stropem belkowym. Komunikację pomiędzy nimi zapewniała spiralna klatka schodowa osadzona w grubości ściany wschodniej.
Rozbudowa zamku z czwartej ćwierci XV wieku doprowadziła do jego powiększenia do wymiarów około 48 x 65 metrów. Rdzeń zamku otoczony został obwodem muru obronnego, wzmocnionego w czterech narożnikach drobnymi, obłymi basztami i wydzielającego przed starszą częścią parcham o szerokości około 4-5 metrów. Co więcej mur ten otoczył kolejny, zewnętrzny obwód na planie wysłużonego czworoboku (z niewielkimi uskokami po stronie północnej i południowej), którego elewacje od strony wewnętrznej wzmocnione zostały przyporami. Przypory w większości utworzono na rzucie kwadratów, jedynie od południa niektóre utworzono masywniejsze, zaoblone. Najpewniej zarówno zewnętrzny jak i środkowy pierścień murów zwieńczony był chodnikiem straży.
Rozbudowa pomieszczeń mieszkalno – reprezentacyjnych doprowadziła do utworzenia ciągu zabudowań na miejscu dawnych kurtyn północnej i zachodniej rdzenia zamku. Utworzono późnogotycki pałac o kształcie w planie litery L, w którym na każdej z kondygnacji znajdowało się od 4 do 6 większych pomieszczeń. Północno – zachodni narożnik od schyłku XV stulecia tworzyła kaplica zamkowa, wysunięta poza obrys budynku, zajmująca całą szerokość międzymurza. Od strony północnej, na linii środkowego muru, wsparto ją trzema masywnymi przyporami, przy czym prawdopodobnie usunięta została wówczas narożna, obła baszta.
Pod koniec XV wieku, w związku z intensywnym rozwojem broni palnej, postanowiono lepiej zabezpieczyć najbardziej newralgiczny punkt zamku – bramę. Przed wschodnią kurtyną zewnętrznego muru zbudowany został wówczas obły barbakan, od południowego – wschodu poprzedzony usytuowaną pod skosem wieżą bramną z dwoma przyporami ustawionymi pod skosem w narożnikach. Barbakan posiadał trzy kondygnacje bojowe: najniższą na poziomie gruntu, kolejną na poziomie pierwszego piętra, dostępną za pomocą drewnianego ganku który zapewniał dostęp do otworów strzeleckich, oraz trzecią, umieszczoną także na nadwieszanym od wewnątrz drewnianym ganku, ale od zewnątrz tworzącą machikuły oparte na kamiennych konsolach.
Stan obecny
Zamek znajduje się dziś w stanie częściowej ruiny, poddawanej intensywnym pracom badawczym i remontowym od lat 50-tych XX wieku. Najcenniejszym i najlepiej zachowanym elementem zamku jest późnośredniowieczna wieża mieszkalna, przetrwał także barbakan z przełomu XV i XVI wieku (bez wieży bramnej), a w narożniku północnym odbudowana i zadaszona została dawna kaplica zamkowa. Pozostałe zabudowania i obwarowania widoczne są w postaci odkopanych i zakonserwowanych murów przyziemia, dzięki czemu układ całego założenia jest czytelny. Na zamku działa placówka muzealna, wnętrze donżonu jest udostępnione dla zwiedzających.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Feld I., Wandel in den Lebensräumen des ungarischen Adels im 15. und 16. Jahrhundert [w:] Zwischen Tradition und Wandel: Ergebnisse und Fragen einer Archaologie des 15. und 16. Jahrhunderts, Büchenbach 2009.
Horváth R., Koppány A., Zádorvártól Vázsonykőig, „Castrum 7”, 1/2008.
Paál J., A nagyvázsonyi vár, “Várak, kastélyok, templomok”, kötetszám november, Pécs 2006.
Szvath M., Adatok a nagyvázsonyi vár 1954-1960 között végzett régészeti kutatásához, „Castrum 7”, 1/2008.
Zsiray L., A vázsonykői végvár története, „A Veszprém Megyei Levéltár kiadványai 3”, Veszprém 1984.