Historia
Klasztor założony został pod wezwaniem św. Michała przez słynnych wodzów z czasów króla Macieja Koriwina, Pála Kinizsiego i jego teścia Balázsa Magyara. Wspólny akt założycielski wydali oni w 1483 roku, odnotowując, iż prace budowlane już się zaczęły, ale nie były jeszcze ukończone. Ruszyły zapewne rok wcześniej, gdy Kinizsi uzyskał papieską zgodę na założenie konwentu. Zmarły w 1494 roku Pál Kinizsi, a następnie drugi mąż jego wdowy, Márko Horváth, zostali pochowani w kościele klasztornym w 1509 roku. Na przełomie XV i XVI wieku w klasztorze przeprowadzono już drobne remonty.
Klasztor nie funkcjonował długo. Już w 1543 roku zakonnicy uciekli po zdobyciu przez Turków Székesfehérvár, a w 1552 roku, po upadku Veszprém, miejscowi właściciele ziemscy wysadzili w powietrze opuszczone zabudowania, aby uniemożliwić Turkom ich zajęcie. W kolejnych latach XVI i XVII wieku ze zniszczonego klasztoru pobierano kamień, używany przede wszystkim do fortyfikacji zamku Vázsony, a później do domów odbudowywanej wsi. Proces ten przerwała dopiero w XIX wieku zdecydowana akcja Flórisa Romera, księdza a zarazem historyka i archeologa.
Architektura
Klasztor usytuowano po południowej stronie strumienia Eger-víz, a zrazem po zachodniej stronie osady i zamku Vázsony. Wzniesiony został na zboczu wzgórza opadającego w kierunku północnym. Składał się z kościoła oraz trzech skrzydeł klauzury, otaczających wraz z krużgankami kwadratowy wirydarz po północnej, a właściwie północno – zachodniej stronie świątyni, która nie była idealnie zorientowana względem stron świata. Cechą charakterystyczną założenia było wzniesienie kościoła krótszego niż zabudowania klauzury, przez co przed fasadą świątyni znajdował się niewielki, wolny plac, rozciągający się także po stronie południowej i zakończony na wysokości prezbiterium kościoła, gdzie łączył się z jedną z jego przypór. W południowo – zachodnim narożniku dziedzińca znajdował się niewielki budynek lub wieża, wzmocniony w każdym narożniku dwoma przyporami. Prawdopodobnie pełnił on rolę wolnostojącej dzwonnicy. Mury wychodzące z północnego narożnika klasztoru graniczyły niegdyś z dziedzińcem gospodarczym, na którym funkcjonowała głęboka na 14 metrów studnia. Całe założenie otoczone było kamiennym murem, a także zewnętrznym systemem obronnym w postaci przekopu i być może dodatkowo palisad.
Kościół był budowlą składającą się z jednonawowego korpusu i nieco węższego prezbiterium po stronie wschodniej, zakończonego pięcioma bokami ośmioboku. Cała budowla opięta była przyporami, za wyjątkiem strony północnej podpieranej krużgankiem i skrzydłem wschodnim oraz gładkiej ściany zachodniej. Narożna przypora południowo – zachodnia nawy ustawiona została dość archaicznie, prostopadle do osi kościoła a nie pod skosem. Kościół miał 15,5 metra długości, zaś gzyms podokapowy poprowadzony był na około 16,7 metrach wysokości. Około metr poniżej niego przebiegał rząd małych otworów doświetlających poddasze, umieszczonych zarówno w nawie jak i prezbiterium. Główną przestrzeń kościoła oświetlały wysokie, ostrołucznie zamknięte okna, po jednym pomiędzy każdą parą przypór. Główne wejście do kościoła wiodło przez fasadę zachodnią, a dwa dodatkowe skomunikowały krużganek z nawą i prezbiterium z zakrystią. Wewnatrz zarówno nawa jak i prezbiterium były przesklepione. Sklepienie nawy opierało się na służkach opuszczanych do posadzki, w prezbiterium zaś żebra wtopiono w ściany bez pośrednictwa konsol.
Najważniejszym skrzydłem klauzury tradycyjnie był budynek wschodni. W przyziemiu mieścił on zakrystię sąsiadującą bezpośrednio z prezbiterium kościoła. Od północy zakrystia połączona była z pomieszczeniem posiadającym czworoboczny ryzalit po stronie wschodniej, zapewne pełniącym rolę kapitularza, miejsca codziennych obrad braci. Dalej na północy znajdowała się kaplica z wydzielonym, trójbocznie zamkniętym prezbiterium i jeszcze dwa czworoboczne pomieszczenia o zbliżonej wielkości, z których ostatnie stanowiło narożnik klauzury. Znajdowała się w nim kuchnia, wzmocniona od wschodu dwoma masywnymi przyporami, wyposażona wewnątrz w narożny piec. Większość skrzydła północnego wypełniało duże pomieszczenie, zapewne pełniące funkcję refektarza, oddzielone od kuchni wąską sienią. Skrzydło zachodnie podzielone było w przyziemiu na trzy pomieszczenia, z których południowe skomunikowane było z czwartym pomieszczeniem, mieszczącym się w czworobocznym ryzalicie. Górne kondygnacje klauzury zajmowało dormitorium oraz przypuszczalnie skryptorium w którym powstawały zachowane do dziś kodeksy.
Stan obecny
Ruiny klasztoru znajdują się na zachodnim skraju Nagyvázsony, obok wiejskiego cmentarza, w małym lesie. Zostały one częściowo odkopane oraz zakonserwowane w 1959 roku podczas prac prowadzonych pod kierunkiem archeologa Istvána Éri. W najlepszym stanie zachowała się północna i wschodnia ściana kościoła klasztornego z widocznymi śladami po sklepieniach, oraz częściowo skrzydło wschodnie klauzury. Pozostałe fragmenty widoczne są jedynie w postaci uczytelnionych murów fundamentowych i przyziemia.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Éri I., A nagyvázsonyi pálos kolostor lelete, „Magyar Műemlékvédelem 1959-1960”, Budapest 1964.
Karczag Á., Pálos kolostorromok a Balaton-felvidéken, „Várak, kastélyok, templomok”, kötetszám november, Pécs 2005.
Koppány T., A nagyvázsonyi pálos kolostor romjainak konzerválása, „Magyar Műemlékvédelem 1961-1962”, Budapest 1966.