Historia
Zamieszkała przez Szeklerów wieś znana była w źródłach pisanych już od końca XII wieku, natomiast znajdująca się w niej kaplica pod wezwaniem Najświętszej Maryi Panny, wzmiankowana była w 1351 roku. Wówczas to synowie niejakiego László Szekeresiego otrzymali pozwolenie od biskupa siedmiogrodzkiego na odprawianie mszy i utrzymywanie księdza. Kaplica była jedynie kościołem filialnym, podporządkowanym farze z Kisszekeres. Ponieważ w średniowieczu nie pojawiły się już kolejne wzmianki o kościele z Nagyszekeres, nie wiadomo kiedy stał się on samodzielną parafią.
Budowę późnogotyckiego kościoła przeprowadzono w Nagyszekeres na przełomie XV i XVI wieku. W powyższym okresie osada była własnością kilku rodów średniej szlachty (Bornemisza, Cégényi, Kende, Kölcsei, Kömörei, Nagy, Rozsályi-Kun, Újhelyi) i wyższej szlachty (Batori, Drágfi, Perényi), spośród których zapewne wywodzili się inicjatorzy budowy i patroni kościoła. Późnośredniowieczny kościół przypuszczalnie przejął wezwanie starszej budowli.
W okresie nowożytnym kościół w nieznanych okolicznościach musiał ulec zniszczeniu. Zawaliło się wówczas lub zostało uszkodzone sklepienie prezbiterium, którego część fragmentów została później wykorzystana przy budowie południowego przedsionka. Być może miało to miejsce w trakcie tatarskich najazdów na okoliczne ziemie na początku XVIII wieku. W 1717 roku najeźdźcy mieli splądrować i spalić osadę, a jej uciekających do kościoła mieszkańców wymordować. Remonty prowadzono od 1771 roku, a pod koniec XVIII stulecia obok kościoła wzniesiono drewnianą, wolnostojącą dzwonnicę.
Architektura
Kościół wzniesiono z cegły na kamiennym fundamencie, jako średniej wielkości budowlę, usytuowaną na zachodnim, wysokim brzegu niewielkiej rzeki Gőgő, pierwotnie opływającej przykościelny teren z wszystkich stron. Na wyspę z kościołem prawdopodobnie dostać się można było mostem, być może była ona też w okresach zagrożenia fortyfikowana.
W późnym średniowieczu kościół składał się z nawy na planie prostokąta i połączonego z nią od wschodu prezbiterium, węższego o nieco ponad jedną szerokość murów. Prezbiterium na wschodzie zamknięte zostało wielobokiem (pięć boków ośmioboku), natomiast po jego północnej stronie znajdowała się zakrystia. Po południowej ścianie nawy prawdopodobnie w średniowieczu znajdowała się bliżej nieznana, otwarta kruchta.
Elewacje zewnętrze nawy i prezbiterium opięte zostały uskokowymi przyporami, umieszczonymi ukośnie w narożach. Zbudowano także przyporę pośrodku północnej ściany nawy i południowej ściany prezbiterium oraz południowej ściany nawy. Ze względu na południowe wejście do nawy, tamtejsza przypora została przesunięta nieco na zachód od osi elewacji. Portal otrzymał formę dwuramienną (siodłową) z przenikającym się w narożnikach laskowaniem.
Mury kościoła przebite zostały wysokimi, obustronnie rozglifionymi oknami, osadzonymi we wnękach o prawie półkolistych zamknięciach. Wyróżniało się okno południowo – wschodnie prezbiterium, wyższe i dużo węższe od pozostałych, jednodzielne, zakończone trójliściem, a także wschodni okulus. W oknach dwudzielnych wstawiono maswerki z oślimi grzbietami, w oknach nawy zamknięte profilowanym, rzadko spotykanym, półkolistym laskowaniem wychodzącym z ościeży. Te ostatnie elementy w oknach prezbiterialnych miały formę rybich pęcherzy.
Wewnątrz nawa przykryta była drewnianym stropem lub otwartą więźbą dachową. Od prezbiterium oddzielono ją ostrołuczną arkadą o profilowanej wklęską i rowkiem archiwolcie. Wschodnia część kościoła pierwotnie przykryta była sklepieniem żebrowym, tworzącym układ sieciowo – gwiaździsty. Żebra przedłużono służkami i podwieszono na konsolach na wysokości okiennych parapetów. Zakrystia przykryta była przypuszczalnie sklepieniem kolebkowym.
Stan obecny
Kościół z Nagyszekeres to dziś stosunkowo dobrze zachowana późnogotycka budowla sakralna, pozbawiona średniowiecznej zakrystii i poprzedzona od południa nowożytną kruchtą, stojącą zapewne na miejscu gotyckiej. Zabytek od strony zewnętrznej wyróżnia się przede wszystkim oryginalnymi oknami maswerkowymi, zachował się też portal południowy. We wnętrzu nawy nie ma średniowiecznych detali architektonicznych, ale zachowała się arkada tęczy oddzielająca nawę od prezbiterium. W zachodnim odcinku północnej ściany prezbiterium, podczas ostatniej renowacji, odsłonięto zarys zamurowanych drzwi do zakrystii. Sklepienie prezbiterium zachowało się jedynie szczątkowo, w postaci kilku odnalezionych i zrekonstruowanych żeber, obecnie luźno podwieszonych pod stropem.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Lőrincz Z., Hapák J., Tedd templomoddá istenem. Válogatás Árpád – és középkori eredetű református templomokból, Budapest 2002.
Papp S., A gótika három emléke Szatmárban: Csenger, Nagyszekeres és Sonkád, “Várak, kastélyok, templomok”, kötetszám február, Pécs 2012.
Papp S., Nagyszekeres, református templom [w:] Középkori egyházi építészet Szatmárban, red. T.Kollár, Nyíregyháza 2011.