Historia
Wieś Kovácsi pierwotnie była majątkiem królewskim, w którym około drugiej połowy XII wieku zbudowano romański kościół. Nazwa osady wskazywałaby, iż jej mieszkańcy zajmowali się kowalstwem. Przypuszczalnie wieś wyludniła się na skutek najazdu mongolskiego z 1242 roku, choć chłopów przenieść mogli do innej wsi cysterscy zakonnicy z opactwa Pilis (Pilisszentkereszt), po przejęciu na własność okolicznych terenów.
Budynek kościoła przestał pełnić rolę parafialnego po zniszczeniu wsi, a klasztor założył wokół niego folwark (grangię), zespół dworski na którym pracowali konwersi z opactwa. Dawny kościół zaczął dla nich służyć jako kaplica, otoczona w XIV i XV wieku nowymi zabudowaniami. Cystersi na teren dawnej osady Kovácsi wprowadzili nowe rzemiosło, prawdopodobnie produkcję szkła, przy czym, co ciekawe, pod koniec średniowiecza, około początku XVI wieku, do produkcji szła zaczęto wykorzystywać nawet sam budynek kościoła.
Po 1526 roku, gdy liczne wspólnoty zakonne opuściły górskie zakole Dunaju, uciekając przed podbojem osmańskim, także cystersi zrezygnowali ze swojego folwarku, który powoli zaczął niszczeć. Budynek kościoła, który zaczął się zapadać, został jednak ponownie wykorzystany w późniejszych dziesięcioleciach XVI lub w XVII wieku. Był to okres wojen między Osmanami a Habsburgami, kiedy obszar ten znajdował się na pograniczu obu imperiów. Zabudowania dawnego folwarku nie były ufortyfikowane, ale zostały w jakiś sposób zagospodarowane w związku z działalnością wojskową. Po ustaniu zagrożenia tureckiego opuszczone budynki zaczęły być rozbierane w celu pozyskania materiałów budowlanych.
Architektura
Kovácsi usytuowano na wzgórzu dominującym około 15-20 metrami nad doliną strumienia Kovács, ciągnącą się z południowego – wschodu, od Dunaju i drogi do Budy, w stronę północno – zachodnią, poprzez góry ku miastu i zamku Ostrzyhom. Założenie zajmowało obszar o wymiarach około 60 x 60 metrów. Od północy ograniczał go wąwóz a następnie górski masyw, od południa natomiast rozciągały się łagodniejsze tereny z łąkami, pastwiskami i polami, za którymi pokryty lasami teren znów się wznosił. Cystersi po przejęciu okolicznych ziem założyli system gospodarowania wodą składający się z trzech stawów rybnych, zapór i kanałów, oraz stworzyli tarasy pod uprawę rolną. Do folwarku prowadziła droga z kierunku opactwa Pilis.
Centralną część założenia zajmował murowany kościół wzniesiony z kamiennych kwadr, tworzących wewnętrzne i zewnętrzne lico, w środku wypełnione gruzem zalanym wapnem. Stabilność muru o szerokości prawie 1 metra została poprawiona dzięki specyficznej metodzie budowy, mianowicie niektóre kamienie ułożono pod kątem prostym do osi muru tak, aby powstały zgrupowania kamieni o wymiarach około 1 x 1 metr. Powierzchnia muru była otynkowana, ponieważ bardzo porowaty kamień (tuf andezytowy) był w stanie wchłonąć znaczną ilość wody, mogącą doprowadzić do szybkiej degradacji budowli. Choć powierzchnia gruntu była nierówna, to przed budową nie wykonano żadnego wyrównania terenu. Gdy kamienie były układane na ziemi, ich rzędy podążały za naturalnym nachyleniem powierzchni w kierunku południowym. Problem ten został rozwiązany poprzez zwiększenie rozmiarów budulca oraz ustawianie dodatkowego rzędu mniejszych kamieni w opadającej części.
Kościół był budowlą jednonawową, zbudowaną na planie prostokąta o wymiarach 14 x 7 metrów, od wschodu zamkniętą półkolistą apsydą o szerokości prawie tak dużej jak nawa. Zorientowano go jedynie w przybliżeniu, z odchyleniem części prezbiterialnej ku północny. Wejście do kościoła znajdowało się od strony południowej. Jego oświetlenie przypuszczalnie zapewniały niewielkie, rozglifione, półkoliście zamknięte okna.
Zabudowania folwarku wznoszono w kilku fazach w ciągu XIV i XV wieku. Składały się one z trzech połączonych murem budynków, zamykających od północy, zachodu i południa dziedziniec z kościołem pośrodku. Każdy z nich założono na planie wydłużonego prostokąta, przy czym budynek północny posiadał zwężoną część zachodnią, być może poprzedzoną od strony dziedzińca zadaszonym gankiem. Oprócz głównych zabudowań na dziedzińcu znajdowało się wiele mniejszych konstrukcji gospodarczych, przede wszystkim związanych z rzemiosłem. Obok domu zachodniego znajdował się piec, natomiast w narożniku południowo – wschodnim studnia.
Stan obecny
Relikty murowanych zabudowań ukryte są dziś w kępie drzew na niewielkim wzniesieniu. Mury kościoła zachowały się do wysokości około 1-1,2 metra, ale nie na całym obwodzie. Do podobnej wysokości zachowała się część z zabudowań mieszkalno – gospodarczych, które w ostatnich latach po przeprowadzeniu badań zostały zabezpieczone i odrestaurowane. Nad kościołem znajduje się obecnie tymczasowe zadaszenie chroniące stanowisko przed zniszczeniem warunkami pogodowymi.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Laszlovszky J., Mérai D., Szabó B., Vargha M., The „Glass Church” in the Pilis Mountains. The Long and Complex History of an Árpád Period Village Church, „Hungarian Archaeology”, 2014.