Historia
W źródłach pisanych wieś pod nazwą Berzeny po raz pierwszy pojawiła się w 1258 roku, a w 1270 roku, jako własność arcybiskupa Ostrzychomia, pod nazwą Bersan lub Wersen. Od pierwszej połowy XIII wieku do XV stulecia funkcje parafialne pełnił w niej kościół św. Stefana. Poważnie zniszczony w trakcie mongolskiego najazdu z 1241 roku, został odbudowany jeszcze w pierwszej połowie XIII wieku i prawdopodobnie powiększony wówczas o wieżę.
W XV wieku funkcje parafialne kościoła św. Stefana przejął dogodniej położony i nieco większy kościół św. Mikołaja, prawdopodobnie związany z działalnością osadników saksońskich sprowadzonych do tamtejszych kopalń. W XVI wieku, gdy gotycki kościół przeszedł w ręce protestantów, katolicy zaczęli ponownie częściej korzystać z kościoła św. Stefana.
W 1632 roku prawdopodobnie naprawiono mur wokół świątyni. W pierwszej połowie XVIII wieku sam kościół św. Stefana poddany został remontowi, ale już w 1786 roku Józef II nakazał rozbiórkę podupadłej świątyni, na szczęście nie przeprowadzoną. Kolejne remonty miały miejsce w 1800 roku, pod koniec XIX wieku oraz na początku XX stulecia. Gruntowana renowacja miała miejsce w drugiej połowie lat 60-tych XX wieku.
Architektura
Kościół zbudowany został z dokładnie obciosanych kwadr brązowego i beżowego trachitu, układanego w regularne warstwy. Utworzono z nich pojedynczą nawę na planie prostokąta, od wschodu zamkniętą półkolistą apsydą, a od zachodu poprzedzoną czworoboczną, smukłą i wysoką wieżą, nieco węższą niż korpus świątyni, dostawioną w osobnej fazie budowlanej, ale z niewielkim odstępem czasowym. Całość otoczona została kamiennym murem wydzielającym owalny w planie obszar o wymiarach około 40 x 16 metrów.
Mury całego kościoła posadowiono na profilowanym wałkiem cokole. Oprócz niego elewacje w większości pozostawiono gładkie, zdobione jedynie w apsydzie pod okapem dachu fryzem ząbkowym oraz fryzem arkadkowym, wypełnionym unikalnym zespołem płaskorzeźbionych, brodatych głów. Ponadto fryzem tworzącym szachownicowy wzór oraz lekko profilowanym gzymsem oddzielone zostały dwie najwyższe kondygnacje wieży. Po stronie zachodniej piętra te wyróżniono narożnymi lizenami przechodzącymi w arkadkowy fryz rozdzielony najwyższym przeźroczem.
Mury nawy kościoła przepruto od południa trzyma wąskimi, półkoliście zamkniętymi i obustronnie rozglifionymi oknami, które jako jedyne dawały bezpośrednie światło głównej części budowli. W apsydzie utworzono dwa kolejne, podobne, ale z profilowanymi ościeżami okna: na osi od wschodu oraz po stronie południowej. Najwyraźniej konsekwentnie unikano umieszczania otworów w elewacjach północnych, co mogło wynikać ze swoistej średniowiecznej symboliki postrzegającej tą stronę świata jako związaną z siłami zła, choć ważny mógł być również aspekt praktyczny – najwięcej światła wpadało od strony południowej. Wieżę oprócz jednego drobnego, okrągłego otworu na fasadzie, przebito z każdej strony na dwóch najwyższych piętrach dwudzielnymi, romańskimi przeźroczami.
Głównej wejście do kościoła utworzono w południowej ścianie nawy. Osadzono tam półkolisty portal o profilowanym ościeżu z tympanonem dekorowanym sześcioma półkolami ułożonymi na wzór tarczy słonecznej, z równoramiennym krzyżem pośrodku. Nadproże portalu podparto w narożnikach dwoma rzeźbionymi wspornikami o podobnej formie do umieszczonych na apsydzie. Drugie wejście zlokalizowano w przyziemu wieży, skąd od zachodu wiodło do kruchty połączonej z nawą (połączenie to przebito w XV wieku). Wewnątrz zachodnią część nawy najpewniej wypełniała empora patronacka, dostępna z piętra wieży, podtrzymywana pojedynczym filarem. Nawa nie była podsklepiona, otwierała się na więźbę dachową, półkopułą przykryto jedynie apsydę, przedzieloną horyzontalnie profilowanym gzymsem tworzącym także imposty półkolistej arkady tęczy.
Stan obecny
Kościół św. Stefana jest dziś budowlą wyjątkową, za sprawą unikania przez stulecia zniszczeń wojennych, katastrof naturalnych, czy przekształceń nowożytnych wynikających ze mieniających się trendów w architekturze. Co więcej przeprowadzona w latach 60-tych XX wieku renowacja uznawana jest do dziś za wybitne osiągnięcie ówczesnych węgierskich badaczy.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Erzsébet U., Rekonstruált műemlékvédelem – Két nagybörzsönyi templom 1966–67. évi helyreállítása, „Műemlékvédelem”, évf. LXIV, szám 4, 2020.