Historia
Wieś Meszlen w połowie XIII wieku była majątkiem królewskim („terra ville Mezlen”), ale już w 1284 roku została odnotowana w źródłach pisanych jako własność biskupstwa Győr („villa episcopatus Jauriensis”). Pierwsza wzmianka źródłowa o kościele pod wezwaniem Marii Panny pojawiła się dopiero w 1430 roku, ale zbudowany został on już około drugiej połowy XIII wieku, w stylistyce romańskiej. Prawdopodobnie w XIV wieku powiększony został o wieżę z emporą, a około XIV/XV wieku o północny aneks, pełniący funkcję zakrystii.
W 1592 roku kościół na fali reformacji przeszedł na własność społeczności protestanckiej. W czasach nowej kongregacji w kościele zawarto tzw. ugodę z Meszlen, która próbowała pogodzić nurt luterański i kalwiński we wspólnym kształtowaniu doktryny Wieczerzy Pańskiej. W XVII wieku w budynku odbyło się aż 37 lub 38 soborów, co wiązało się z kilkoma remontami i przekształceniami budowli w stylistyce późnorenesansowej i następnie barokowej. Całkowicie przebudowana została między innymi wieża z emporą.
W trakcie wizytacji z 1698 roku stan kościoła opisano jako zły. W 1731 roku, po odebraniu kościoła protestantom, zburzona została romańska apsyda, a na jej miejscu wzniesiono barokowe prezbiterium. Przekształceniu uległy też pierwotne okna. W 1754 roku założono nowożytne sklepienie w nawie, podwyższono wieżę, przekształcono portal wejściowy. Kolejne prace budowlane prowadzono po pożarze dachu z 1852 roku. W 1910 roku kościół pod kierownictwem Ottó Sztehlo poddany został remontowi, który zapisał się w historii węgierskiej architektury jako pierwsza współczesna interwencja w zakresie ochrony zabytków. Ostatni remont zabytku przeprowadzony został w 1991 roku z inicjatywy miejscowej parafii.
Architektura
Romański kościół był niewielką budowlą wzniesioną z bardzo dużej, wypalanej na ciemnoczerwono cegły, łączonej wapienną, twardą, żółtawą zaprawą, zmieszaną z bardzo drobnymi kamykami. Jej cechą charakterystyczną było to, że była ona regularnie rozprowadzana między fugami, tak że ta równa powierzchnia mogła być bezpośrednio bielona. Kościół początkowo składał się z pojedynczej nawy na planie krótkiego prostokąta, z półkolistą apsydą zamykającą korpus od strony wschodniej. Prawdopodobnie już w okresie gotyku wybudowano smukłą, drobną wieżę, wtopioną w korpus po stronie zachodniej, a następnie zakrystię o półkolistym zamknięciu po stronie północnej.
Zewnętrzne elewacje romańskiego budynku opięte były lizenami, przy czym lizeny narożne były przeszło dwa razy szersze niż te pośrodku ścian. Lizeny poprowadzone były od cokołu do gzymsu pod okapem dachu. Pomiędzy nimi utworzono wnęki o półkolistych i lekko ostrołucznych, osadzanych na konsolach zwieńczeniach. Od południa te ślepe arkadki zgrupowano parami, zaś na ścianie północnej rozmieszczono po cztery, tworząc efekt podokapowego fryzu. Obie elewacje były więc podobne, ale na północy zmniejszeniu uległa liczba elementów podziału pionowego.
Wejście do kościoła umieszczono w zachodniej części ściany południowej. Osadzony tam portal miał półkolisty tympanon, ale już lekko ostrołuczną archiwoltą, zwiastującą nadchodzącą epokę gotyku. W uskoki po bokach wejścia umieszczono kolumienki z kapitelami o stylizowanych motywach roślinnych, podtrzymujące profilowany gzyms impostowy. Ponadto w ścianie południowej utworzono trzy szczelinowe okna, osadzone w półkoliście zamkniętych, rozglifionych wnękach. Ściana północna tradycyjnie dla okresu średniowiecza pozbawiona była otworów.
Wewnątrz w zachodniej części nawy, od czasu budowy wieży mieściła się empora, oparta na dwóch filarach i podzielona w przyziemiu na trzy przęsła sklepienia krzyżowego. Ściany wzdłużne nawy urozmaicone były w dolnych partiach płytkimi, półkolistymi wnękami, dwoma na południu i co najmniej jedną na północy. Nie jest wykluczone, że podobne mogły też znajdować się na zachodzie przed wybudowaniem wieży. Cechą charakterystyczną średniowiecznej nawy było to, że na wyższych poziomach mury znajdowały się na linii tylnych ścian wnęk, poprzez utworzenie około 30 cm odsadzki nad niszami. Wnęki miały również wąskie, pionowe obramowania na krawędziach. Nawa nie była podsklepiona, a apsydę przykrywała co najwyżej półkopuła.
Stan obecny
Do czasów współczesnych nie zachowała się apsyda, na miejscu której wzniesiono barokowe prezbiterium, usunięta została też średniowieczna empora, a wieża całkowicie przebudowana. Jednak za sprawą przeprowadzonych w XX wieku prac renowacyjnych kościół posiada dziś od strony zewnętrznej w zachodniej części formę romańską. Odnowione zostały lizeny, zrekonstruowany został z odnalezionych pozostałości portal wejściowy, a ponadto przywrócono romańskie szczelinowe okna i zamurowano otwory nowożytne. W części romańskiej nie zachował się jedynie średniowieczny gzyms podokapowy o nieznanym dziś już kształcie. Niestety podział lizen ściany północnej zapewne różni się nieco od oryginalnego, gdyż mur ten w 1910 roku w całości rozebrano i następnie przy użyciu pierwotnych cegieł odbudowano. Wewnątrz duże, ślepe nisze w górnej części ścian bocznych są zupełnie nowe, zostały wykonane po rozbiórce barokowych sklepień w 1950 roku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Mentényi K., Meszlen, Római katolikus templom, „Lapidarium Hungaricum 6”, Budpest 2002.