Historia
Najstarsza wzmianka o wsi Verebély odnotowana została w 1227 roku, kiedy to osadę nazwano Wereb. Funkcjonował w niej już wówczas niewielki, romański kościół, zbudowany przypuszczalnie w pierwszej połowie XII wieku z fundacji przodków właścicieli wsi, rodziny Verebély. Zapewne także ten ród, około przełomu XII i XIII wieku, rozbudował kościół o emporę i wieżę. Tak ukształtowany romański kościół, zniszczony został w trakcie najazdu mongolskiego z 1241 roku. Odbudowano go pod koniec XIII wieku, a zarazem powiększono w stylistyce wczesnogotyckiej o nową, większą nawę.
Na początku XIV wieku wieś była własnością kościelną, ale już w 1331 roku dwie gałęzie rodu walczyły o prawo patronatu nad kościołem: syn Istvána Verebiego Péter i syn Conrada Miklós. Świątynia miała spore znaczenie, gdyż była licznie odwiedzana przez pielgrzymów. Zapewne z tego powodu na początku XIV wieku powiększono ją o dwie boczne dobudówki przy prezbiterium, a około połowy XIV wieku wzniesiono gotyckie prezbiterium. W takiej formie kościół służył do ostatniej ćwierci XIV wieku. Wtedy to ówczesny właściciel wsi, Péter Verebi, wyburzył starą romańską część świątyni oraz dużą część wczesnogotyckiej nawy, a na ich miejscu ufundował większą, gotycką budowlę trójnawową, w której został pochowany w 1403 roku.
Okres walk z Turkami spowodował zniszczenie budowli. Na skutek spalenia wsi w 1548 roku utraciła ona sklepienia, ponadto pod koniec XVII wieku wymarła męska część rodziny Verebély, zaś własność majątku i patronat kościoła odziedziczyli Csicserowie, a następnie Keczerowie. Wiadomo, że budynek naprawiono w 1646 roku, ale w 1688 roku znów stał opuszczony. Wzniesiony w 1709 roku strop musiał w kolejnych latach spłonąć lub się zawalić, bowiem w 1789 roku nawy nie były zadaszone. Na początku XIX stulecia wnętrze kościoła przebudowano, między innymi zakładając nowe sklepienia. Prace remontowe prowadzono w latach 1914 – 1916 oraz z powodu złego stanu technicznego ponownie w okresie 1961 – 1963.
Architektura
Pierwotny romański kościół był niewielką budowlą wzniesioną z ciosanych bloków kamiennych, składającą się z pojedynczej nawy na planie prostokąta, od wschodu zamkniętej sporą, półkolistą apsydą o szerokości prawie tak dużej jak korpus. Wejście do wnętrza wiodło zapewne od zachodu, oświetlenie natomiast, sądząc po wymiarach nawy, mogły zapewniać trzy szczelinowe okna południowe. Jedno lub dwa romańskie okna musiała posiadać też apsyda, natomiast północna część nawy w średniowieczu zwykle pozostawiana była bez otworów. Prawdopodobnie tylko prezbiterium (apsyda) było sklepione, a nawa kościoła posiadała strop płaski lub otwartą więźbę dachową.
Jeszcze w okresie romańskim zachodnią ścianę kościoła wzmocniono dwoma przyporami, a do wnętrza nawy wstawiono wypełniającą jej zachodnią część emporę. Opierała się ona na dwóch czworobocznych filarach. Zbudowanie dwóch masywnych przypór wskazywałoby, iż nad zachodnią częścią kościoła zbudowana została wówczas wieża. Całość przedstawiała typową bryłę i układ dla wczesnych świątyń okresu Arpadów, podobną do wiejskich kościołów wznoszonych na całym terytorium XII/XIII-wiecznych Węgier.
W okresie wczesnogotyckim niewielką budowlę powiększono o nową nawę, dostawioną po stronie zachodniej i połączoną z dawną romańską fasadą, w której przebita została arkada. Część romańska pełniła odtąd rolę prezbiterium, wczesnogotycka natomiast przeznaczona była dla świeckich. Nawa wzmocniona została od zewnątrz czterema przyporami, usytuowanymi w narożnikach nieco archaicznie, prostopadle w stosunku do osi wzdłużnej kościoła. Być może kolejne przypory znajdowały się też przy ścianach wzdłużnych nawy. Wejście do kościoła wiodło portalem zachodnim, połączonym z małym, podsklepionym przedsionkiem i następnie z nawą. Na południe od przedsionka znajdowała się spiralna klatka schodowa, dostępna od wschodu z nawy, prowadząca na piętro nad kruchtą, oraz dalej do wieży o tej samej szerokości co nawa. Wczesnogotycka nawa przypuszczalnie przykryta była trójprzęsłowym sklepieniem krzyżowym, opartym na przyściennych półfilarach na planie półośmiokąta. Kiedy je budowano, romańska część kościoła została ozdobiona freskami.
W pierwszej połowie XIV po północnej i południowej stronie prezbiterium (romańskiej części kościoła) wzniesiono dwa prostokątne w planie aneksy. Północny zapewne pełnił rolę zakrystii, południowy natomiast mógł być kaplicą lub ossuarium. Oba miały długość prawie tak dużą jak dawna romańska nawa, a południowy dodatkowo mógł być wzmocniony dwoma przyporami. Możliwe także, iż niedługo później, około połowy XIV wieku, wzniesione zostało nowe, wielobocznie zamknięte, gotyckie prezbiterium.
Gotycki kościół z końca XIV wieku uzyskał okazałą i rozbudowaną formę, jak na świątynię wiejską. Wzniesione zostały trzy nawy w formie pseudobazylikowej (nawa główna wyższa od bocznych, ale bez własnych okien), z których północną i południową zamknięto wielobokami, a środkową od wschodu połączono z prezbiterium o tej samej wysokości i szerokości. Prezbiterium także zamknięto poligonalnie (pięć boków ośmioboku). Dodatkowo od południa utworzona została przed wejściem dwukondygnacyjna kruchta.
Elewacje zewnętrzne kościoła opięte zostały przyporami, niskimi, bezuskokowymi przy korpusie nawowym, wyższymi w części prezbiterialnej. Pomiędzy nimi przepruto wysokie, rozglifione okna ostrołuczne, wypełnione dwudzielnymi maswerkami, przeważnie powtarzającymi motyw trój i czwórliści. Duże okno ostrołuczne umieszczono także na osi zachodniej fasady nawy głównej, ale już niskie nawy boczne zostały doświetlone dużo mniejszymi oknami, za wyjątkiem wschodnich wielobocznych apsyd.
Wejścia do kościoła wiodło dwoma portalami południowymi oraz portalem pod oknem zachodnim nawy głównej. Ten ostatni udekorowany został wałkami i wklęskami osadzonymi na cokole, z trzema kapitelami z każdej strony, pokrytymi dekoracją roślinną. Portal południowy w kruchcie otrzymał formę dwuramienną (siodłową) z ostrołucznym tympanonem, bogato profilowaną archiwoltą i gotyckimi baldachimami po bokach, ze wspornikami niosącymi pierwotnie rzeźbione figury.
Wnętrze korpusu kościoła w okresie gotyku dzieliły na nawy ośmioboczne filary, przechodzące bezkonsolowo i bez kapiteli w sfazowane, ostrołucznie zamknięte arkady. Oryginalnie zarówno prezbiterium jak i nawy były przykryte sklepieniami krzyżowo – żebrowymi. Zachodnia część nawy południowej wydzielona była jako kaplica, kolejna kaplica prawdopodobnie mieściła się też w nawie północnej. Wewnętrzne, ceglane elewacje pobielono, przypuszczalnie pobielone były także sklepienia. Prezbiterium mogło być oddzielone drewnianą przegrodą lektorium, mocowaną do dwóch otworów w murze przed ołtarzem głównym.
Stan obecny
Kościół w Mátraverebély należy dziś do jednych z najbardziej okazałych wiejskich budowli sakralnych na terenie Węgier. Od strony zewnętrznej posiada w większości gotycki charakter z licznymi zachowanymi przyporami, oknami maswerkowymi i portalami wejściowymi. Różni się kąt nachylenia dachu, który w XIV/XV wieku był większy, a co za tym idzie kalenica dachu była położona wyżej. Wnętrze zostało częściowo przekształcone, gdyż gotyckie filary międzynawowe częściowo obmurowano by mogły dźwigać barokowe sklepienia (założone dużo niżej niż sklepienia gotyckie), a w zachodnią część korpusu wstawiono XIX-wieczny chór i ścianę oddzielającą nawę główną od nawy północnej. Są to w zasadzie jedyne większe zmiany nowożytne w średniowiecznej budowli, przy czym część z barokowych sklepień rozebrano w trakcie renowacji z XX wieku, z powodu obawy o stan murów. Wewnątrz kościoła spośród pierwotnych detali architektonicznych uwagę zwracają sedilia w prezbiterium, portal w kruchcie, relikty gotyckich sklepień oraz płyta nagrobna Pétera Verebiego.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Czeglédy I., Koppány T., A mátraverebélyi r.k. templom, „Magyar Műemlékvédelem 1963-1966”, Budapest 1969.
Éri I., Mátraverebély – Római katolikus templom, Budapest 2000.