Historia
Kościół św. Jakuba w Lengyeltóti (pierwotnie Tóti) zbudowany został w XII wieku, być może przy udziale strzechy budowlanej z terenów Szwajcarii lub Tyrolu (na co wskazywałby charakterystyczny dla tych rejonów układ budowli z trzema nawami zakończonymi apsydami, przy krótkim korpusie bez wyróżnionego prezbiterium). Być może przy kościele funkcjonowała społeczność monastyczna, gdyż według spisu z lat 1332 – 1335 nie płacił on dziesięciny, korzystając z papieskiego zwolnienia, a we wnętrzu utworzono nietypową dużą ilość wnęk pod sedilia. Pod koniec XII wieku kościół powiększony został o dwie wieże.
W XIII stuleciu kościół został poważnie uszkodzony. Przyczyną zniszczeń mogła być jakaś klęska żywiołowa, trzęsienie ziemi lub pożar spowodowany uderzeniem pioruna, lub być może najazd mongolski. Podczas renowacji prace były prowadzone przez dużo mniej wykwalifikowanych murarzy, niż warsztat budowlany który stworzył pierwotny kościół. Pod koniec średniowiecza dobudowana została jeszcze zakrystia oraz karnel, kaplica pogrzebowa.
W XVI wieku, w okresie tureckiej okupacji, wieś nie została wyludniona, a nawet ze względu na rosnącą liczbę wiernych konieczne było umieszczenie galerii przy północnej i południowej ścianie korpusu. Prawdopodobnie w tym okresie kościół utracił wieże zachodnie, dobudowano natomiast przed wejściem kruchtę i powiększono okna.
W latach 1752 – 1753 Gáspár Lengyel zlecił gruntowną przebudowę kościoła. Pod posadzką wykonano kryptę, wzniesiono nową wieżę zachodnią, budowlę pokryto tynkami, zamurowano romańskie fryzy i nadano całości cech barokowych. Następnie w latach 1882 – 1883, w związku z rosnącą liczbą wiernych hrabia János Zichy Nepomuki poddał budowlę kolejnej drastycznej przebudowie. Zburzył znaczną część północnej ściany kościoła i zakrystii oraz wzniósł obszerną nawę, prostopadłą do osi pierwotnego budynku. Odtąd stary korpus stał się prezbiterium nowożytnej świątyni.
Architektura
Kościół wzniesiono w najwyższym punkcie osady, po północnej stronie doliny niewielkiego strumienia płynącego na linii wschód – zachód. Początkowo była to budowla o krótkim ale szerokim korpusie, prawie kwadratowym w planie, bez wydzielonego zewnętrznie z bryły prezbiterium, zakończonym na wschodzie trzema apsydami. Dwie boczne apsydy były mniejsze i półkoliste w planie, natomiast większa środkowa uzyskała rzut podkowiasty, niejako wciśnięty w apsydy boczne, zwężający się w części zachodniej. Prawdopodobnie z powodu złego rozplanowania budowy apsyda południowa otrzymała nieco mniejsze wymiary od północnej.
Od strony zewnętrznej apsydy ozdobione zostały fryzem zębatym oraz fryzem utworzonym z dwuściennych arkadek. Główna apsyda wyróżniona została wyższym cokołem i dodatkowo lizenami tworzącymi półkoliście zamknięte wnęki. Oświetlenie zapewniały wąskie, obustronnie rozglifione okna, po jednym w apsydach bocznych i dwa w apsydzie środkowej. Prawdopodobnie podobnie ozdobione były fryzami i przełamane oknami mury naw. Wewnątrz korpusu w zachodniej części mieściła się empora, wsparta na dwóch czworobocznych filarach, przypuszczalnie podsklepiona. Charakterystyczną cechą budowli było osiem półkolistych nisz w ścianie północnej i osiem w południowym murze korpusu, a także po jednej w ścianie zachodniej, po bokach portalu wejściowego. Były to albo wnęki pod sedilia albo niewielkie kapliczki.
Najważniejszą inwestycją z drugiej połowy XII wieku było dostawienie do korpusu od zachodu dwóch czworobocznych wież ze środkowym przęsłem pomiędzy nimi na wysokości nawy głównej. W XIII wieku podwyższono mury korpusu nawowego i odbudowano zniszczoną apsydę północną. Wewnątrz w trakcie odbudowy zamurowaniu uległy półkoliste wnęki, a odbudowany fragment ściany utworzono cieńszy niż pierwotny mur. Pod koniec średniowiecza po północnej stronie korpusu dobudowana została zakrystia oraz kaplica grobowa.
Stan obecny
Obecny kościół zachował część średniowiecznych murów ale zarówno jego układ jak i bryła uległy daleko idącym przekształceniom. Nie zachowały się romańskie wieże zachodnie, zastąpione pojedynczą wieżą nowożytną, wyburzona została też częściowo ściana północna oraz zakrystia i kaplica, na miejscu których stoi dziś nawa XIX-wieczna. W stosunkowo najlepszym stanie zachowała się wschodnia część kościoła z trzema romańskimi apsydami, przy czym północna ma dziś formę otrzymaną na skutek odbudowy z XIII wieku. W południowej ścianie korpusu zachowały się trzy okna z XIII wieku oraz półkoliste wnęki.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Benkhard L., Lukács Z., Lengyeltóti plébániatemplom, Budapest 1991.
Németh Z., A Kárpát-medence legkülönlegesebb Árpád-kori templomai, Budapest 2019.