Historia
Opactwo Lébény zostało założone około 1199 roku przez Potha z Győr i Istvána Csepána, brata Saula, arcybiskupa Kalocsa. Prace budowlane nad okazałym kościołem klasztornym św. Jakuba rozpoczęto zapewne niewiele później, gdyż według niedatowanego dokumentu komesa (ispána) Potha, który zmarł w 1213 roku, uwolnił on w kościele swego sługę Joachima. Świątynia musiała więc zostać zbudowana między 1199 a 1213 rokiem, zapewne też szybko wybudowano pierwsze, początkowo być może tymczasowe zabudowania klasztorne. Nowy konwent podporządkowany był opactwu w Pannonhalma, skąd przybyli pierwsi zakonnicy.
W 1241 roku dobra ziemskie opactwa zniszczone zostały przez mongolskie hordy, a w 1271 roku przez wojska czeskiego króla Przemysła Ottokara, ale sam klasztor nie ucierpiał. Kompleks klasztorny zniszczony został dopiero w XV wieku na skutek najazdów Habsburgów. W 1478 roku król Maciej Korwin zwrócił mnichom zagarnięte majątki i zwolnił konwent z podatków, ale w 1527 roku królowa Maria oddała opactwo w zastaw. Po klęsce wojsk chrześcijańskich pod Mohaczem w 1526 roku benedyktyni z Lébény przenieśli się do bardziej warownego opactwa Pannonhalma, zaś pozbawiony ochrony kościół św. Jakuba w 1529 roku został podpalony przez wojska tureckie maszerujące w kierunku Wiednia.
W 1563 roku Lébény weszło w posiadanie kanonika z Győr, Istvána Mátthéssi, za którego niedługo później spłonęły zabudowania klasztorne wraz z kościołem. Mátthéssi próbował uporządkować opactwo, ale stać go było jedynie na częściowy remont kościoła. Około 1587 roku kapitanowie zamku z Győr chcieli wykorzystać kamienie ze świątyni do rozbudowy zamku Győr, na szczęście jednak włoscy kamieniarze odpowiedzialni za rozbiórkę odmówili zniszczenia kościoła. Na początku tamtego roku Mátthéssi, który został mianowany biskupem Vác, zrezygnował z opactwa na rzecz Istvána Baksaya. Nowy właściciel zebrał znaczną sumę na odbudowę kościoła, ale jego rychła śmierć uniemożliwiła wykonanie jakichkolwiek poważniejszych prac.
W 1593 roku Pannonhalma, a następnie w 1594 Győr wpadły w ręce tureckie, przez co benedyktyni, którzy uciekli tam z Lébény, również musieli opuścić Pannonhalmę. Cesarz najpierw powierzył odbudowę zrujnowanego klasztoru i kościoła biskupowi Győr, Istvánowi Sennyei, ale za radą arcybiskupa Pétera Pázmány z Esztergomu usunął Istvána w 1631 roku i przekazał Lébény kolegium Towarzystwa Jezusowego. Benedyktyni nie chcieli oddać pieniędzy pozostawionych przez Baksaya, co przedłużyło konflikt i rozpoczęcie prac remontowych. Ostatecznie Lébény przekazano jezuitom w 1635 roku, by wreszcie w 1638 rozpocząć się mógł remont.
W 1683 roku, gdy Turcy ponownie wyruszyli na Wiedeń, kolejny pożar zniszczył kościół i klasztor. W następnych latach jezuici odbudowali go w stylistyce barokowej (hełmy wież). Kościół pozostawał w ich posiadaniu do 1773 roku, do momentu zlikwidowania zakonu, przez co średniowieczne zabudowania nieustannie niszczały do 1830 roku. Wtedy też rozebrano budynek klasztorny, za wyjątkiem skrzydła pozostawionego parafii. Co więcej w 1841 roku pożar po raz kolejny zniszczył kościół, zmuszając do pilnej renowacji świątyni. Przeprowadzono ją pod nadzorem architekta Augusta Essenweina w latach 1862 – 1865, kiedy to usunięto nowożytne tynki, naprawiono i uzupełniono uszkodzone kamienne detale architektoniczne i rzeźby, założono nowe dachy oraz nadbudowano wieże. W 1971 roku odrestaurowano dwa romańskie portale, zaś w 2011 roku odnowiono elewacje zewnętrzne kościoła.
Architektura
Opactwo Lébény usytuowane zostało po wschodniej stronie strumienia, przekształconego następnie w kanał zapewniający niezbędną do funkcjonowania konwentu wodę. Od północy płaski teren klasztoru ograniczony był niezbyt wysokimi pagórkami i wzgórzami, natomiast od wschodu i północnego – wschodu silnie meandrującym Dunajem Moszońskim, jednym z trzech koryt na które Dunaj podzielił się przepływając przez Nizinę Węgierską. Opactwo składało się z orientowanego względem stron świata kościoła oraz zabudowań klauzury usytuowanych po jego południowej stronie.
Kościół klasztorny zbudowany został z dokładnie opracowanych kwadr wapienia, za wyjątkiem wzniesionej z cegły najwyższej kondygnacji wieży północnej, której jedynie narożniki wzmocniono kamiennymi blokami. Świątynia uzyskała formę trójnawowej bazyliki o czterech przęsłach długości korpusu nawowego, z dodatkowym przęsłem nawy głównej po stronie zachodniej, osadzonym pomiędzy dwoma czworobocznymi wieżami na przedłużeniu naw bocznych. Wieże otrzymały nieco większą szerokość od naw bocznych, tworząc monumentalną, masywną fasadę. Po stronie wschodniej każdą z naw zakończono półkolistą apsydą, dwoma mniejszymi przy nawach bocznych, większą i wyższą przy nawie głównej. Od południa do wschodniej części nawy bocznej przystawiono kwadratową zakrystię z niewielkim ryzalitem przy ścianie wschodniej.
Mury kościoła posadowiono na profilowanym cokole, a elewacje zewnętrzne rozdzielono lizenami dokładnie w miejscach podziałów na przęsła. Wysokie wieże postanowiono wzmocnić szerszymi lizeno-przyporami, sięgającymi wysokości podstawy trójkątnego szczytu fasady zachodniej. Przyziemia wież oddzielono od pierwszych pięter profilowanym fryzem arkadkowym rozciągniętym pomiędzy przyporami. Poza tymi dekoracjami były one surowe, pozbawione jakichkolwiek otworów, które w postaci wąskich szczelin przebito dopiero na wysokości drugich pięter. Dwudzielne przeźrocza umieszczono na wysokości przedostatnich pięter wież, zaś trójdzielne przeźrocza na najwyższych kondygnacjach, celem umożliwienia rozprzestrzeniania się dźwięku dzwonów. Przeźrocza dwudzielne osadzono w półkolistych wnękach, natomiast arkadki pomiędzy filarami przeźroczy trójdzielnych utworzono na równi z licem murów wież. Pośrodku fasady nawy głównej znalazł się profilowany okulus doświetlający emporę, zaś nawy w ścianach wzdłużnych oraz apsydy porozdzielały okna o półkolistych zamknięciach. Wszystkie apsydy przedzielono profilowanym gzymsem, który w apsydach bocznych uskokami ominął okna, a w apsydzie głównej utworzył podstawę pod lizeny o formie półkolumn z kapitelami rozdzielającymi fryz arkadkowy.
Do kościoła wiodły dwa wejścia, oba utworzone w wyjątkowo ozdobnych portalach: zachodnim na osi nawy głównej, oraz południowym na wysokości trzeciego przęsła nawy bocznej od wschodu. Obydwa uzyskały formę uskokową z półkolistymi archiwoltami i wejściami flankowanymi przez kolumienki osadzone w uskokach. Nieco większy portal zachodni pomiędzy kolumienkami i profilowanymi wałkami archiwolty ozdobiła kunsztowna dekoracja o motywach roślinnych i w postaci spiral. Formy roślinne z wydatnymi pąkami uzyskały też kapitele. W portalu południowym zastosowano podobne zdobienia, ale jeden z kapiteli ozdobiony został aniołem, a dekorację florystyczną w jednym z uskoków między kolumienkami zastąpiła dekoracja geometryczna z powtarzającym się motywem o piramidalnym kształcie nałożonym na smukłe wałki.
Masyw zachodni kościoła pomieścił w przyziemiu kruchtę przykrytą sklepieniem krzyżowym oraz dwie kwadratowe, podsklepione przestrzenie w najniższych kondygnacjach wież. Ich wewnętrzne narożniki wzniesiono na rozczłonkowanych filarach, zaś pomiędzy nimi na piętrze umieszczono emporę obejmującą całą szerokość masywu. Część środkowa empory oświetlona została profilowanym okulusem fasady i otwarta na nawę główną. Prawdopodobnie nie istniała tam arkada, a być może nawet parapet oddzielający emporę od nawy. Przykryte stropami piętra wież, otwarto arkadami nie tylko do części międzywieżowej, ale również do naw bocznych, co było rozwiązaniem rzadko spotykanym, wymagało bowiem znacznej wysokości naw bocznych lub dużego obniżenia empory. W Lébény mimo, iż arkady bocznych przęseł empory zaczynały się tuż ponad jej posadzką, sięgały jednak nieco powyżej stropu naw bocznych. W arkadach tych nie było parapetów, a jedna z nich połączona była drewnianymi schodami z przyziemiem.
Nawa główna kościoła nie była w średniowieczu podsklepiona, przykrywał ją jedynie płaski, drewniany strop. Od zwieńczonych półkopułami apsyd korpus oddzielono półkolistymi arkadami, w nawie głównej z archiwoltą ujętą wałkiem opartym na profilowanych impostach rzeźbionych kapiteli. Posadzka głównej apsydy wyniesiona została o cztery stopnie ponad poziom podłogi nawy głównej, podczas gdy różnica między nawami bocznymi wyniosła tylko jeden stopień. Podział na nawy zapewniły trzy pary filarów oraz para masywniejszych filarów stanowiących narożniki wież. Filary opięto w pionie wałkami, będącymi przedłużeniem wałków archiwolt arkad, rozdzielonymi strefą kapitelową dekorowaną motywami roślinnymi z wydatnymi pąkami. Wałki te umieszczono pomiędzy zaokrąglonymi częściami filarów, w przekroju tworzącymi kształt równoramiennych krzyży.
Stan obecny
Kościół klasztorny św. Jakuba należy dziś do najcenniejszych zabytków architektury romańskiej, nie tylko na terenie Węgier, ale i o znaczeniu ogólnoeuropejskim. Zachował się w bardzo dobrym stanie, bez zmian układu przestrzennego i w większości z pierwotną bryłą, choć niestety podczas prac restauracyjnych w XIX wieku zburzona została górna kondygnacja zakrystii. Zmiany nowożytne dotknęły także górne partie wież, które zostały nadbudowane kondygnacjami z trójkątnymi szczytami i przeźroczami. Ponadto w XVII wieku założono sklepienie nad nawą główną, a w kolejnym stuleciu w przyziemie wieży północnej wsadzono klatkę schodową blokującą przejście do nawy bocznej. Nie odbudowano natomiast gurt między filarami, a kapitele zostały w większości miejsc przerzeźbione lub wymienione na całkowicie nowe. Warto również pamiętać, iż obecna kolorystyka kościoła, zwłaszcza jego wnętrza, różni się od oryginalnej z powodu licznych pożarów niszczących zabytek. Poziom posadzki został na przestrzeni wieków podwyższony, przez co detale cokołów zwróconych w stronę prezbiterium zanikają dziś w podłodze. Zabudowania klasztornej klauzury nie zachowały się, za wyjątkiem zakrystii będącej pierwotnie częścią dłuższego skrzydła.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Csukai M., Lébény Szent Jakab-temploma, “Várak, kastélyok, templomok”, kötetszám október, Pécs 2011.
Kőfalvi I., A lébényi templom, „Arrabona – Múzeumi közlemények 14”, Győr 1972.
Téglás Z., A lébényi Szent Jakab plébániatemplom restaurálása (1862–1879), „Vallástudományi”, szemle 14, évf. 3, 2018.
Tomaszewski A., Romańskie kościoły z emporami zachodnimi na obszarze Polski, Czech i Węgier, Wrocław 1974.