Historia
Zamek i miasto Kőszeg zostały założone w drugiej połowie XIII wieku, pomiędzy 1267 a 1282 rokiem. Co prawda już w 1248 roku król Bela IV podarował zamek nazwany Kwszug Herbordowi z rodu Osl, wzmianka ta jednak dotyczyła położonego na zachodzie górskiego zamku Óház, a nie tzw. dolnego Kőszeg (Kewzeg inferior). W 1263 roku dobra nad rzeką Gyöngyös przeszły na przybyły z Güssing ród, który przybrał wkrótce nazwisko Kőszeg, stając się jedną z najznaczniejszych rodzin w królestwie węgierskim. Henrik II Kőszeg w latach 1267 – 1270 dzierżył tytuł bana Slawoni, a jego syn Iván pomiędzy 1281 a 1282 po raz pierwszy był palatynem. Zapewne w okresie pełnienia wysokich urzędów, któryś z nich ufundował miasto oraz położony w jego obrębie zamek.
Wyjątkowy status Kőszeg wynikał z racji położenia na styku granic Austrii, Czech i Węgier. Wyprawami zbrojnymi z 1286 roku i następnie z 1289 roku miasto i zamek podporządkował sobie Albrecht I Habsburg, toczący prywatną wojnę z rodem Kőszeg. Drugie z oblężeń trwało aż 33 dni, a w jego trakcie użyte miały zostać wszystkie znane wówczas techniki zdobywania obwarowań, włącznie z podkopami, ostrzałem z machin oblężniczych i szturmami. Z powodu zaangażowania w konflikty w rzeszy niemieckiej, Habsburg zwrócił jednak Andrzejowi III zagarnięte w zachodnich Węgrzech ziemie na mocy pokoju hainburskiego z 1291 roku. Jednym z punktów postanowień było zobowiązanie do zburzenia Kőszeg, choć warunku tego nigdy nie spełniono. Z pewnością zamek i miasto po dwukrotnych oblężeniach odbudowano, gdyż zarówno Andrzej III, jak i Karol I wydawali dokumenty podpisywane „pod zamkiem Kőszeg” (subtus castrum Kwzeg, sub castro Kuzeg).
W 1328 roku król Karol Robert podniósł Kőszeg do rangi wolnego miasta królewskiego. Wyznaczył ispánów (komesów) do kierowania regionami Sopron i Vas, oraz kasztelanów zarządzających przejętymi zamkami. Miasto uzyskało prawo do samodzielnego wydawania sądów oraz prawo patronatu nad własną parafią, a już wcześniej obowiązywać musiało prawo do urządzania w mieście targu. W 1336 roku Kőszeg otrzymało królewski nakaz wzniesienia murowanych obwarowań miejskich, na miejscu starszych drewniano – ziemnych, za co mieszczanie uzyskali dziesięcioletnie zwolnienie z obciążeń podatkowych. Budowa fortyfikacji zapewne trwała co najmniej przez owe dziesięć lat i mogła przeciągnąć się do drugiej połowy XIV wieku.
Po 1392 roku zamek i miasto, za sprawą wiecznie tonącego w długach Zygmunta Luksemburczyka, przeszło w posiadanie rodziny Garai. W czasie ich władania Kőszeg zniszczył wielki pożar, po którym w ramach usuwania zniszczeń, w pierwszej ćwierci XV wieku, rozbudowano zamek i wzniesiono gotycki kościół farny św. Jakuba. W 1441 roku Władysław I nadał Kőszeg we wspólne władanie swemu koniuszemu, Simonowi Pálóczi oraz królewskiemu skarbnikowi Mihálemu Országowi z Gut, już jednak w 1447 roku Kőszeg został de facto, a w 1463 roku de jure zajęty przez Habsburgów. Najechane posiadłości zachodniowęgierskie pozostawił pod ich kontrolą rozejm podpisany w Radkersburgu z 1447 roku. Na mocy pokoju w Sopron z 1463 roku, w ramach rekompensaty za zwrot miasta Sopron i Świętej Korony Węgier, wywiezionej z kraju ponad dwadzieścia lat wcześniej, Fryderyk III otrzymał w zastaw siedem majątków zachodniowęgierskich oraz dwa miasta: Eisenstadt i Kôszeg. Kontrolę węgierską nad regionem odzyskał dopiero król Maciej Korwin w latach 1482 – 1491. Nie wiadomo jakie zniszczenia wywołała wojna, ale cztery przywileje wydane przez króla w Kőszeg w 1483 roku wskazywałyby, że były one dotkliwe. Dwa z nich dotyczyły zniszczenia winnic oraz konieczności naprawy, budowy i wzmocnienia miasta murami, bastionami i fortyfikacjami. Nakazano też kasztelanowi Kőszeg przestrzegania dawnych przywilejów miejskich, a fundusze uzyskane ze zwolnień z podatków i akcyzy miano inwestować w obwarowania.
Zamek i miasto zostały odbudowane do czasu ich przejęcia przez Habsburgów w 1491 roku. Mimo zastawu miasto nie straciło swojego uprzywilejowanego statusu. W 1529 roku urodzony w Chorwacji żołnierz-dyplomata w służbie Habsburgów, Nikola Jurišic, został mianowany kasztelanem i kapitanem Kôszeg. W obliczu tureckiego zagrożenia zorganizował on obronę wraz ze szlachtą Slawonii, Styrii, Dolnej Austrii i Zadunaju po węgierskiej stronie Raby. W 1532 roku nakazał spalić domy wzdłuż fosy graniczącej z przedmieściami północnym i południowym, pisząc do Ferdynanda, że „dopóki miasto przetrwa, zamek może być utrzymany, ale nie dłużej”. W tym samym roku mieszczanie ogromnymi kosztami ludzkimi i materialnymi, odparli w czasie 25 dni oblężenia dziewiętnaście ataków armii pod wodzą wielkiego wezyra Ibrahima i samego sułtana Sulejmana, niektórych wspartych wybuchami min, tamowaniem nurtu Gyöngyös, czy machinami oblężniczymi. Brak ciężkich dział oblężniczych, zdecydowana obrona, a także poważne problemy z zaopatrzeniem, które doprowadziły do buntu janczarów w obozie osmańskim pod Kôszeg, zmusił strony do zawarcia rozejmu.
W latach 1530 – 1551 wyremontowano i zmodernizowano system obwarowań miejskich, przy czym w sprawozdaniu z 1534 roku odnotowano, że Jurišic musiał wydać dużą sumę 1500 guldenów reńskich na odbudowę zdewastowanego miasta, a w latach 1529 – 1543 Nikola Jurišic osobiście wyłożył pieniądze na wzmocnienie obronności zamku. Po śmierci barona Nikoli zastaw Kőszeg w latach 1556 – 1572 przejął jego kuzyn Nikolaus Jurischitz von Neuhof, natomiast w 1572 roku, po długiej i zaciętej walce z radą miejską, bezpośrednią kontrolę nad Kőszeg przejęły komora Dolnej Austrii i rząd. Następnie do 1647 roku władzę nad miastem i zamkiem sprawowało kilku zastawników (Hans von Weispriach, Christoph Teufel, Franz von Schönaich, Katalin Batthyány, János Csoron, Margit Nádasdy, Tamás II Nádasdy, Tamás Széchy i Dénes Széchy).
W 1648 roku Ferdynand III nadał Kőszeg tytuł wolnego miasta królewskiego, dzięki czemu miało ono prawo wysyłania delegatów na sejm węgierski. W czasie powstania Thökölyego z 1672 – 1685 zamek i miasto zostały zajęte najpierw przez powstańców, a następnie ponownie przez wojska cesarskie. Niszczone pożarami z 1684 i 1700 roku oraz na skutek walk kuruców z Habsburgami w latach 1704 – 1706, w połowie XVIII wieku fortyfikacje Kőszeg straciły już swoją rolę i stały się przeszkodą w rozwoju miasta. Najpierw w 1777 roku zburzono kurtyny murów miejskich oraz zasypano fosy, a następnie zaczęto rozbierać baszty i bastiony. Zamek, który od 1695 roku stał się ośrodkiem dworskim rodziny Esterházy, został gruntownie przebudowany w stylistyce barokowej po pożarze z 1777 roku. Nie tylko rozebrano wówczas skrzydło północne i wieżę północno – zachodnią, ale w pozostałych wnętrzach założono nowe sklepienia i przekształcono elewacje. W 1880 roku zburzono starą bamę Dolną, natomiast podupadły zamek pod koniec XIX wieku i na początku XX wieku służył jako koszary i magazyny.
Architektura
Kőszeg założone zostało na prawym, zachodnim brzegu rzeki Gyöngyös, której równina zalewowa zapewniała ochronę miasta od wschodu. Całe założenie uzyskało formę wieloboku zbliżonego w planie do trapezu, lekko wydłużonego na linii wschód – zachód. Zamek zajmował północno – zachodni narożnik miasta, po jego wschodniej stronie uformowało się niewielkie podzamcze, natomiast w środkowej części usytuowany został kościół św. Jakuba, zajmujący centralny fragment rynku. Rynek ciągnął się na południe dość nietypowo aż do bramy miejskiej i obwarowań, co wynikało z rozmieszczenia na linii głównej drogi wiodącej z Węgier do Wiednia. Układ przestrzenny wynikał również z faktu, że przez centrum miasta na linii północ – południe przebiegał podział geologiczny: od wschodu grunt był piaszczysty, od zachodu twardszy i wyższy. Po lewej i prawej stronie rynku zlokalizowano około pięćdziesięciu budynków mieszkalnych i publicznych, niektórych piętrowych, początkowo konstrukcji szachulcowej i drewnianej. Miasto pogrupowano w bloki liczące od czterech do sześciu działek, oddzielonych poprzecznymi ulicami, przy czym na większości obwodu najpewniej nie utworzono uliczki podmurnej. Wraz z miastem uformowały się także dwa przedmieścia. Północne Sziget („wyspa”), zawdzięczało swój kształt i nazwę odgałęzieniom Gyöngyös i poprzecznej drodze. Południowe przedmieście zawdzięczało swoje początki osuszaniu terenów zalewowych na skrzyżowaniu trzech dalekobieżnych szlaków.
Obwód muru miejskiego z XIV/XV wieku posiadał około 800 metrów długości. Wzniesiony został z lokalnego kamienia, tworzącego kurtyny o grubości około 1,6 – 1,8 metra i wysokości od 6 do 9 metrów. Poprzedzał go szeroki na 7,2 metra rów. Po oblężeniu z 1532 roku mur wzmocniono basztami i bastionami, w większości na rzucie podkowiastym lub kolistym. Dwie wzmocniły narożniki wschodnie, po jednej utworzono na odcinku wschodnim i północnym, a na południe od zamku umieszczono basztę czworoboczną. W narożniku południowo – zachodnim miasta być może już w drugiej połowie XV wieku zbudowany został wieloboczny, nieregularny w planie bastion, składający się z mniejszej, trapezowatej części zwróconej ku miastu i szerszej partii sześciobocznej skierowanej w stronę przedpola. Przystosowany do cięższej broni palnej na najniższej kondygnacji oraz do ręcznej broni strzeleckiej na dwóch wyższych poziomach, zasadniczo był on jeszcze konstrukcją późnogotycką.
Wjazd do miasta zapewniony był dwoma bramami: Górną w północnej części pierścienia obwarowań, po wschodniej stronie zamku, oraz Dolną usytuowaną mniej więcej w połowie południowego odcinka fortyfikacji. Obie bramy znajdowały się na wylocie głównej drogi przebiegającej przez miasto i rynku. Obie też tworzyły czworoboczne w planie wieże z przejazdami w przyziemiu. W XVI wieku bramy rozbudowane zostały o przedbramia, przy czym przed bramą Dolną umieszczono obły barbakan, a brama Górna oprócz rozbudowania w stronę przedpola, została przekształcona w budowlę na planie podkowiastym.
Zamek nie stanowił w Kőszeg głównego dzieła obronnego, co najwyżej pełnił rolę ostatecznego schronienia i siedziby mieszkalnej. Dwie z jego kurtyn, północna i zachodnia, stanowiły przedłużenie miejskiego muru obronnego, ale dzięki wybudowaniu kurtyn wschodniej i południowej był dziełem niezależnym od miasta, choć pozbawionym bramy wiodącej wprost na tereny podmiejskie. Całość w planie była nieregularna, zwężająca się ku południowi. Każdy z czterech narożników wzmocniono czworoboczną wieżą, przy czym żadna z nich nie była wysunięta na zewnątrz obwodu, a jedynie dwie wschodnie częściowo występowały przed sąsiednie kurtyny w stronę miasta. Ich korzystne usytuowanie względem bramy na podzamcze powiększało wklęsłe poprowadzenie wschodniego odcinka murów zamku, który mógł być z obu wież flankowany. U schyłku średniowiecza zamek otoczony został zewnętrznym murem z trzema narożnymi podkowiastymi basztami lub bastejami.
Najstarsze zabudowania mieszkalne zamku usytuowano w północnej części dziedzińca. Wzniesiony został tam w czwartej ćwierci XIII wieku dwukondygnacyjny dom z wieżowym ryzalitem pośrodku ściany południowej, podpieranym przez dwie narożne przypory. Budynek posiadał także krótkie skrzydło wpasowane w narożnik północno – wschodni, od południa sąsiadujące z bramą wjazdową na dziedziniec. Wieżowy ryzalit uzyskał w planie niemal kwadratową formę o wymiarach 6,5 x 6,7 metra (wnętrze 3,4 x 3,7 metra), z murami grubości 1,5 – 1,6 metra. Pośrodku jego przyziemia mieścił się szeroki na 2 metry, podsklepiony korytarz, zaczynający się w ostrołucznie zamkniętym, profilowanym portalu, dostępnym z dziedzińca po kilku stopniach. Na pierwszym piętrze wieży urządzona została kaplica, przykryta jednoprzęsłowym sklepieniem krzyżowo – żebrowym. Żebra spięto płaskorzeźbionym zwornikiem, dekorowanym półkolistymi płatkami o promienistym układzie, oraz osadzono na wspornikach w narożnikach pomieszczenia. Oświetlenie zapewniało duże, ostrołuczne okno o dwudzielnym maswerku umieszczone w ścianie południowej (skierowane na dziedziniec) oraz podobne okno zachodnie. Kaplica nie była skomunikowana bezpośrednio z innymi kondygnacjami wieży, a dostępna jedynie z piętra pałacu. Sam budynek nie był podsklepiony, za wyjątkiem małego pomieszczenia w przyziemiu narożnika północno – zachodniego.
W pierwszej ćwierci XV wieku z fundacji Miklósa Garai zbudowane zostało długie skrzydło przystawione do kurtyny zachodniej. Podobnie jak starszy budynek, skrzydło miało doświetlane wąskimi szczelinami przyziemie oraz piętro, zapewne przebite od strony dziedzińca większymi oknami gotyckimi. Następnie w drugiej połowie XV wieku zbudowano krótkie skrzydło południowe oraz dwukondygnacyjne skrzydło we wschodniej części dziedzińca, na północy sąsiadujące z bramą, a na południu zostawiające wolną przestrzeń przed wieżą narożną.
Stan obecny
Spośród obwarowań miejskich do dziś zachowała się baszta południowo – wschodnia, bastion południowo – zachodni, fundamenty baszty Lombai, oraz relikty muru obronnego wtopione we współczesne zabudowania. Zamek został gruntownie przebudowany w okresie nowożytnym, choć jego pierwotny układ jest stosunkowo dobrze czytelny. Przetrwały dwie czworoboczne wieże wschodnie oraz podkowiaste basteje wraz z kurtynami zewnętrznego muru obronnego. Odrestaurowano mury północnego pałacu, w które wstawiono odnalezione oryginalne elementy detali architektonicznych, pozostawione bez tynków dla odróżnienia od partii zrekonstruowanych. Wewnątrz zwraca uwagę szczególnie kaplica na piętrze, z zachowanym sklepieniem i maswerkowym oknem zachodnim. Odnowiony po 2011 roku, zamek obecnie pełni funkcje muzealne.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Benkhard L., Mentényi K., A kőszegi Zwinger, „Ars hungarica”, 45 évfolyam, 2/2019.
Benkhard L., Mentényi K., Kőszeg városfalai és városi vára, „Castrum 5”, 1/2007.
Benkhard L., Mentényi K., Középkori várkápolna Kőszegen [w:] Várak nyomában. Tanulmányok a 60 éves Feld István tiszteletére, Budapest 2011.
Holl I., Die mittelalterliche Stadt Kőszeg, „Acta Archaeologica”, 49/1997.
Holl I., Kőszeg vára a 13. században, „Archaeologiai Értesítő”, 113/1986.
Magyar Várostörténeti Atlasz. Kőszeg, red. M.Szilágyi, Budapest 2018.