Historia
Rotunda w w Kiszombor (Sombor) przypuszczalnie zbudowana została w drugiej połowie XII wieku, być może w zbliżonym okresie do podobnych architektonicznie rotund w Karcsa, Gerény (Horjani) i Cluj-Napoca. Nie wiadomo jednak czy podobieństwo tych kościołów wynikało z działalności tego samego warsztatu budowlanego, czy też było dziełem przypadku lub przeniesieniem idei z rejonu ormiańsko – bizantyjskiego (wnętrze dzielone na sześć wnęk), choć rotundy z tamtego regionu zostały zbudowane wieki wcześniej niż w Kotlinie Karpackiej, więc bezpośredni związek byłby wątpliwy.
Pierwsza informacja w źródłach pisanych odnośnie kościoła w Kiszombor pojawiła się w papieskiej księdze dziesięciny z 1334 roku. Według rejestru András, ówczesny proboszcz świątyni, musiał wesprzeć wydatki Jana XXII, a następnie papieża Benedykta XII 15 baniami (denarami bańskimi), co w porównaniu ze znacznie niższymi składkami innych parafii wymienionych w spisie sugeruje, że Sombor mógł być w tym czasie parafią znaczącą i bogatą. Sama osada, będąca w posiadaniu rodu Csanád, z pewnością się rozwijała, o czym świadczyłoby przypuszczenie, że król Zygmunt podniósł osadę do rangi miasta targowego w 1418 roku. Prawdopodobnie zamożność osady wpłynęła w XIII/XIV wieku na decyzję o udekorowaniu wnętrza rotundy cyklem fresków.
W XVI wieku, na skutek wojen i okupacji tureckiej, wieś została wyludniona. Choć osada została dotkliwie zniszczona na początku kampanii tureckich, w wyniku których duża część ludności uciekła, możliwe, że wokół kościoła toczyło się jeszcze życie. W latach 1557 – 1558 we wsi było tylko 8 zamieszkanych domów, ale kilka lat później, w 1564 roku, w rejestrze podatkowym odnotowano 24 działki pańszczyźniane. Do prawie całkowitego wyludnienia i porzucenia kościoła doszło po najeździe tatarskim w 1596 roku, choć burzliwe dziesięciolecia XVI i XVII wieku rotunda cudem przetrwała. Być może zadecydował o tym szczególny, orientalnych charakter budowli, a być może przekształcono ją w meczet. Pewne jest jednak, że wokół rotundy nie rozwinęła się osada turecka.
W XVIII wieku, po wypędzeniu Turków, wieś odrodziła się i zorganizowano ponownie parafię. W trakcie tego procesu doszło do konfliktu między cesarskimi urzędnikami a chłopami i ich księdzem, dlatego jeszcze prawie do połowy stulecia kościół był zamknięty. W trakcie prowadzonych w 1777 roku prac naprawczych dobudowano barokową nawę, przez co rotunda zaczęła pełnić rolę prezbiterium. W jej wnętrzu w 1797 roku wykonano kryptę z inicjatywy właściciela wsi Mátyása Oexela. Stan rotundy dodatkowo pogorszyła przebudowa w 1834 roku, gdy wykuto w zabytkowych murach nowe okna. Kościół, podobno znajdujący się w kiepskim stanie, był odnawiany w kolejnych latach: w 1840 roku zbudowano zakrystię, zaś w 1844 roku wyremontowano dach. W 1903 roku mury uszkodziło trzęsienie ziemi i silna burza, dlatego w 1904 – 1910 roku przystąpiono do gruntownego remontu i przebudowy, w trakcie której rozebrano nowożytną zakrystię, ale po stronie zachodniej rotundy wzniesiono neoromański kościół. W 1939 roku przy rotundzie prowadzono kolejne prace, dzięki którym odkryte zostały średniowieczne freski i odtworzone pierwotne okna. Rozpoczęte w 1975 roku wykopaliska dostarczyły nowych informacji o zabytku, a także przywróciły mu pierwotną formę dzięki oddzieleniu od sąsiedniej, nowożytnej budowli.
Architektura
Rotundę wzniesiono z cegły, na planie koła o zewnętrznej średnicy 9,5 metra, bez apsydy pełniącej funkcję prezbiterium. Jej cechą charakterystyczną był, podobnie jak w Karcsa i Gerény, podział wnętrza na sześć utworzonych w masie muru półkolistych wnęk, rozmieszczonych symetrycznie po całym obwodzie. Z nich wschodnia mieściła ołtarz, zachodnia natomiast stanowiła przedsionek wejściowy. Każdą z wnęk przykryto półkopułą, a centralną przestrzeń sześciodzielnym sklepieniem żebrowym, być może dodanym w trakcie remontu z XIII wieku (jako jedyne zostało utworzone w kamieniu). Żebra te opuszczono na kapitele służek, poprowadzonych po krótkich ścinach między wnękami.
Od strony zewnętrznej elewacje rotundy podzielone zostały regularnie rozmieszczonymi wałkami lizen, poprowadzonymi od profilowanego dwoma uskokami cokołu do fryzu. Ponadto ściany przebito wąskimi, szczelinowymi oknami, osadzonymi w półkoliście zamkniętych wnękach, obustronnie rozglifionymi, za wyjątkiem ściany wschodniej zgrupowanymi parami. Lizeny prawdopodobnie założone zostały wtórnie, gdyż nie korespondowały z układem okien oraz nie były zgodne z wnękami wewnątrz.
Po stronie zachodniej z okrągłą nawą kościoła sąsiadowała unikatowa dla rotundy, wzniesiona wraz z nią budowla, rodzaj czworobocznej kruchty o wymiarach 3,5 x 3,5 metra. Jej masywne mury wskazywałyby, iż był to aneks piętrowy, być może wieżowego charakteru. Z piętra aneksu przejść można było do empory znajdującej się w zachodniej wnęce nawy rotundy, a stamtąd schody osadzone w grubości muru prowadziły do przestrzeni nad sklepieniem rotundy, które było doświetlane małymi otworami i zamknięte stożkowym dachem.
Stan obecny
Rotunda w Kiszombor jest jednym z nielicznych romańskich zabytków na terenie południowych Węgier, które zostały spustoszone i wyludnione w XVII wieku. Szczęśliwie ocalała w toku licznych wojen, jej bryła nie została też poddana większym nowożytnym przekształceniom, za wyjątkiem usuniętego zachodniego aneksu. Niestety w XVIII i XIX stuleciu od strony zachodniej dostawiono nowy kościół, więc prace renowacyjne z XX wieku musiały odtworzyć zachodnią partię rotundy z pozostawionymi strzępiami muru po romańskim aneksie. We wnętrzu na ścianach zachowały się fragmenty fresków z XIII/XIV wieku (te na sklepieniu pochodzą już z okresu baroku) oraz sklepienie żebrowe, co do którego nie ma pewności czy powstało wraz z rotundą, czy w trakcie którejś średniowiecznej odbudowy (np. po najeździe mongolskim).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Gervers-Molnár V., A középkori Magyarország rotundái, Budapest 1972.
Kiszombor története II, red. A.Marosvári, Kiszombor 2008.
Marosvári A., A kiszombori rotunda, Kiszombor 2014.
Németh Z., A Kárpát-medence legkülönlegesebb Árpád-kori templomai, Budapest 2019.