Historia
Według tradycji pierwszy kościół w osadzie zbudowany miał zostać już w XI wieku, w celu uświetnienia zwycięstwa odniesionego w 1085 roku przez Władysława I Świętego nad kumańskim wodzem Kuteskiem. Instytucje kościelne pojawiły się w Kisvárda w wiarygodnych źródłach około 1293 roku, kiedy ksiądz János z Várdy był obrońcą synów Aladára z rodu Gutkeled: László i Pelbárta. Ksiądz z pewnością nie urzędował w romańskiej budowli, która musiała zostać zniszczona w trakcie najazdu mongolskiego z 1241 roku, ale w świątyni późnoromańskiej lub wczesnogotyckiej, przebudowanej następnie w drugiej ćwierci XIV wieku. Późnogotycka przebudowa kościoła rozpoczęła się zapewne wraz z początkiem prac nad pobliskim zamkiem, wznoszonym w tej samej technice od około 1465 roku przez arcybiskupa Kalocsa, Istvána Várdai. Nad postępem budowy kościoła czuwać miał Demeter, proboszcz parafii Kisvárda i archidiakon Borsova.
Pierwsze zniszczenia średniowieczny kościół poniósł w 1558 roku, kiedy Balassa Menyhért wyruszył z liczną armią na Kisvárdę i wykorzystał świątynię do rozlokowania wojsk oblężniczych. Walki z garnizonem zamku trwały przez siedem tygodni, ostatecznie kończąc się fiaskiem. Następnie podczas powstania antyhabsburskiego Bocskaya, gdy wojska oblegały zamek Szatmár, część hajduków zaatakowała Kisvárdę i chociaż nie udało im się zdobyć zamku, podpalili kościół i utopili proboszcza Istvána Császlaia w jeziorze Kisajak.
W pierwszej połowie XVII wieku właścicielka miejscowych dóbr, Katalin Várdai, wyburzyła zrujnowaną nawę kościoła, a na jej miejscu ufundowała drewniany, przekazany protestantom kościół. Gotyckie prezbiterium w celu uśmierzenia religijnych konfliktów oddzielono i pozostawiono katolikom, choć wkrótce ich niewielka społeczność przeniosła się do zamkowej kaplicy. W 1673 roku banda rabusiów podpaliła miasto. Kościół spłonął, lecz choć mury prezbiterium były zniszczone, nie uległy zawaleniu. Dopiero w latach 1722-1724 przesklepiono je, a obok wzniesiono zakrystię i drewnianą wieżę. Następnie w latach 1788-1806 na średniowiecznych fundamentach zbudowano nową nawę kościoła. Ostatnią większą renowację zabytku przeprowadzono w 1970 roku.
Architektura
W XIV wieku kościół składał się z pojedynczej nawy na planie prostokąta oraz węższego prezbiterium na rzucie zbliżonym do kwadratu. Późnogotycka rozbudowa przedłużyła prezbiterium, mianowicie do dwóch początkowych przęseł dostawiono na wschodzie wieloboczne zamknięcie (pięć boków ośmioboku). Prawdopodobnie kościół powiększono także od zachodu, gdzie przedłużono nawę i dostawiono czworoboczną wieżę.
Całość późnogotyckiego, dość mocno wydłużonego prezbiterium (około 15 metrów długości) opięta była cokołem oraz wzmocniona od zewnątrz przyporami. Pomiędzy nimi ściany przeprute zostały trzema ostrołucznymi oknami od strony południowej i jednym w ukośnej ścianie południowo – wschodniej. W ścianie wschodniej prezbiterium umieszczono niewielkie okrągłe okno, wypełnione maswerkiem o układzie rybich pęcherzy, który podzielił przestrzeń na cztery części wokół centralnego, drobnego otworu.
Późnogotyckie prezbiterium przykryte było sklepieniem. Opierało się ono na wspornikach z czerwonego ryolitu, wyrzeźbionych na kształt popiersi z męskimi głowami. Pośród nich znaleźli się patroni budowli: św. Piotr z kluczem i św. Paweł z mieczem, a ponadto różne niezidentyfikowane postacie historyczne lub biblijne i legendarne. Wyposażenie prezbiterium uzupełniała dwudzielna, profilowana, zamknięta ostrołukami wnęka ścienna pod sedilia
Stan obecny
Do chwili obecnej zachowało się jedynie późnogotyckie prezbiterium kościoła, natomiast na miejscu średniowiecznej nawy znajduje się budowla nowożytna z przełomu XVIII i XIX wieku. Wewnątrz prezbiterium nie zachowało się co prawda średniowieczne sklepienie, ale widoczne są pomiędzy nowożytnymi tynkami późnogotyckie rzeźbione wsporniki wraz z wyprowadzeniami żeber. Odnowione zostały maswerkowe okna, przetrwała też dwudzielna wnęka pod sedilia. Na terenie zamku znajduje się kilka rzeźbionych kamieni które mogą pochodzić albo z kaplicy zamkowej, albo z rozebranej nawy kościoła św. Piotra i Pawła.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Cabello J., Németh P., Kisvárda, római katolikus templom [w:] Középkori templomok a Tiszától a Kárpátokig, red. T.Kollár, Nyíregyháza 2013.