Historia
Keszthely po raz pierwszy odnotowane zostało w źródłach pisanych w 1247 roku. Na terenie osady miały wówczas funkcjonować dwie kaplice: rotunda św. Wawrzyńca, oraz świątynia pod wezwaniem św. Marcina, usytuowana na miejscu podarowanym w drugiej połowie XIV wieku franciszkanom. Zakonnicy przybyli do Keszthely około 1368 roku z inicjatywy króla Ludwika Wielkiego, choć ich osiedlenie mogło się przesunąć o kilka lat z powodu sporu z ówczesnym proboszczem miasta. Prace budowlane mogły się zacząć gdy właścicielem miasta był już z nadania króla István Lackfi, ban Chorwacji, wojewoda siedmiogrodzki, a następnie palatyn. Kościół klasztorny pod wezwaniem NMP wzniesiony został w ostatniej ćwierci XIV wieku. Prezbiterium ukończono do 1397 roku, kiedy to ścięty za zdradę został fundator István Lackfi, korpus nawowy natomiast wzniesiono w pierwszych latach XV wieku, za nowego właściciela miasta, Jánosa Gersei Pethő.
W 1444 roku klasztor obrabowany został i spustoszony wraz z miastem w trakcie najazdu garnizonu zamku Komár, będącego własnością rodu Marczali (Marcali). Ukradzione miały zostać kościelne precjoza, relikwie i księgi, za co kilka lat później proces wytoczyli napastnikom László i Pető Gersei. Do kolejnych zniszczeń doszło w 1532 roku, gdy okoliczne ziemie spustoszyła wyprawa turecka maszerująca na Kőszeg, ale kres konwentu franciszkańskiego nastąpił dopiero w 1548 roku, kiedy to Keszthely zostało spalone przez Turków. Po tym wydarzeniu zakonnicy opuścili spalony klasztor.
Przed połową XVI wieku zniszczone zabudowania klasztoru z rozkazu królewskiego zostały podźwignięte z ruiny i przekształcone w przygraniczny zamek. Założenie ufortyfikowano fosą, wieżą oraz otworami strzeleckimi, a także obsadzono stałym garnizonem, w większości opłacanym przez króla, choć przez większość XVI wieku borykano się z problemami finansowymi i kadrowymi załogi zamku. W 1582 roku garnizon Keszthely zdołał w pobliżu zamku rozbić powracającą z łupami turecką wyprawę zbrojną, ale w 1589 nie uchronił miasta które zostało spalone przez muzułmanów. W XVII wieku znaczenie Keszthely wzrosło za sprawą upadku Kanizsy. Sejmy węgierskie regularnie debatowały nad wzmocnieniem obwarowań zamku, który przebudowano na początku tamtego stulecia, zaopatrując w fortyfikacje bastionowe. Tak wzmocniony zamek oparł się tureckiemu oblężeniu z 1650 roku, choć ponownie spalone zostało miasto. Ponowne walki o dawny klasztor miały miejsce w 1664 roku. Keszthely zostało obronione, jednak niedługo później okoliczne osady zaczął terroryzować sam garnizon zamku, sprowokowany ciągłymi brakami żołdu i zaopatrzenia.
Keszhely przestało pełnić funkcję granicznej twierdzy po odzyskaniu Kanizsy w 1690 roku. Według statutu z 1700 roku zamek był już wówczas zdegradowany, nie odegrał więc roli w wojnie o niepodległość Franciszka II Rakoczego z lat 1703 – 1711. Właścicielami Keszthely byli w tym czasie spadkobiercy rodu Pethő, a częściowo Pál Esterházy, którzy około 1720 roku zwrócili zrujnowany zamek franciszkanom. Zakonnicy przebywali w nim do czasu kasaty zarządzonej przed Józefa II w 1788 roku. W drugiej połowie XVIII wieku dawny kompleks klasztorno-zamkowy został z inicjatywy rodu Festetics gruntownie przebudowany, kolejne prace budowlane prowadzono też w XIX stuleciu, po tym gdy György Festetics przekazał zabudowania zakonowi premonstratensów.
Architektura
Kościół klasztorny otrzymał formę orientowanej względem stron świata budowli jednonawowej, składającej się z pięcioprzęsłowego korpusu i nieco tylko węższego oraz niższego prezbiterium, o długości dwóch przęseł prostokątnych i wielobocznego przęsła wschodniego zamknięcia (pięć boków ośmioboku). Po stronie północnej, na granicy między nawą a prezbiterium, usytuowana była smukła, czworoboczna wieża – dzwonnica.
Za wyjątkiem strony północnej, sąsiadującej z zabudowaniami klauzury, cały kościół wzmocniony został od zewnątrz uskokowymi przyporami, pomiędzy którymi przebito wysokie, ostrołucznie zamknięte okna. Okna w większości wypełniały dwudzielne maswerki, za wyjątkiem nieco szerszego trójdzielnego okna wschodniego na osi prezbiterium, oraz wąskiego, jednodzielnego okna południowego, w skrajnym wschodnim przęśle korpusu, pomniejszonego ze względu na mieszczący się tam ryzalit klatki schodowej. Zachodnia fasada kościoła była prosta, prawdopodobnie przebita okulusem w partii szczytowej i portalem wejściowym.
Wnętrze kościoła przykryto sklepieniami krzyżowo – żebrowymi, nad wschodnim przęsłem prezbiterium o formie sześciodzielnej. Żebra opuszczono tam na półwalcowate służki, w wielobocznej apsydzie opuszczone bez przełamania do poziomu podokiennego gzymsu, a przy ścianach bocznych przerwane w połowie wysokości gotyckimi baldachimami i konsolami podtrzymującymi rzeźbione figury. Prezbiterium od nawy oddzielono wysoką, ostrołuczną arkadą tęczy, natomiast z zakrystią po stronie północnej prezbiterium skomunikowano dwuramiennym (siodłowym) portalem o profilowanych ościeżach. Ściany prezbiterium łącznie z okiennymi glifami i polami sklepiennymi pokryto barwnymi malowidłami z przedstawieniami figuralnymi świętych a także postaci świeckich.
Zabudowania średniowiecznej klauzury usytuowano po północnej stronie kościoła, gdzie trzy skrzydła otoczyły wraz ze świątynią czworoboczny wirydarz. Przed połową XVI wieku kompleks ten wzmocniony został czworoboczną wieżą w narożniku północno – zachodnim (wysuniętą przed sąsiednie mury w stronę północną) oraz obwarowaniami o konstrukcji murowano – drewnianej po południowej, wschodniej i zachodniej stronie kościoła, najmniej przystosowanej do funkcji obronnej. Całość kompleksu otoczono wówczas fosą, przez którą most przerzucono od zachodu do bramy na terenie dawnego wirydarza, oraz po stronie południowej, gdzie most prowadził na teren międzymurza przed kościołem.
Stan obecny
Zachowany do dziś kościół franciszkanów w Keszthely jest jednym z największych na Węgrzech i jednym z najbardziej znanych dzięki widocznym do dziś we wnętrzu prezbiterium freskom, przypadkowo odkrytym w 1974 roku. Przetrwała gotycka bryła kościoła, powiększona od zachodu o neogotycką wieżę i nowożytny południowy aneks przy nawie, nie zachowała się natomiast gotycka wieża po północnej stronie prezbiterium. Zabudowania klauzury i XVI-wiecznego zamku całkowicie utraciły pierwotne cechy stylistyczne.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Dornyay B., Keszthely-végvár a törökvilágban, Keszthely 1935.
Szatlóczki G., Adalékok a keszthelyi ferences kolostor korai építéstörténetéhez, „Castrum 4”, 2/2006.
Végh F., Birodalmak határán – a Balaton partján. Keszthely végvárváros a XVI-XVII században, Budapest 2007.