Historia
Pierwszą budowlę sakralną – romańską rotundę, wniesiono w Karcsa w XI wieku. Mały okrągły kościół z czasem okazał się zbyt wąski i musiał zostać rozbudowany. Początkowo, na przełomie XI i XII wieku, w Karcsa planowano wznieść trójnawowy kościół klasztorny poświęcony św. Stefanowi, z wieżą nad emporą i z transeptem, czy też bocznymi kaplicami. Zamierzenia tego z nieznanych powodów nigdy nie ukończono, a warsztat budowlany opuścił Karcsa.
Pod koniec XII wieku, na miejscu porzuconej kilkadziesiąt lat wcześniej budowy przy rotundzie, wzniesiono mury północny i zachodni nawy, bez portalu wejściowego, wciąż planując utworzyć obiekt trójnawowy (prawdopodobnie pseudobazylikę). Po krótkiej przerwie w pracach budowlanych, wznoszenie kościoła kontynuowano przy po raz kolejny zmienionych planach i przy udziale jeszcze jednej strzechy budowlanej, tym razem o wpływach lombardzko – francuskich. Zmiana związana była z objęciem Karcsa w posiadanie przez zakon joannitów, dla których prace prowadzono od początku XIII wieku, aż do najazdu Mongołów. Powstała wtedy ściana południowa kościoła i portal zachodni, kościół pozostał jednak niedokończony, prawdopodobnie z powodu spustoszeń zadanych w 1241 roku. Połączenie nawy z dawną rotundą utworzono dopiero z inicjatywy nowego właściciela wsi, którym w 1282 roku został Tomasz z rodu Bakša.
W pierwszej połowie XVI wieku kościół św. Małgorzaty przejęty został przez protestantów. W kolejnym stuleciu jego stan uległ pogorszeniu, aż w XVIII wieku proces degradacji posunął się tak daleko, że pozostały niezadaszone mury. Odbudowę w stylu barokowym przeprowadzono w 1767 roku, zaś kolejna nowożytna renowacja miała miejsce w 1896 roku. Ostatnie większe prace badawcze i renowacyjne prowadzono w latach 1964 – 1969.
Architektura
Budowlę usytuowano na wzgórzu o łagodnych stokach, na północnym skraju wsi. Pierwotnie miała ona formę kolistej rotundy o średnicy 7,8 metrów (wnętrza około 4,5 metra). Jej elewacje zewnętrzne zostały bogato ozdobiono po całym obwodzie fryzem w jodełkę oraz fryzem arkadkowym. Ten drugi w co trzeciej arkadce połączono ze smukłymi, obłymi lizenami, opuszczonymi aż do profilowanego wałkiem cokołu utworzonego z ośmiu rzędów cegieł. Wnętrze rotundy oświetlało co najmniej pięć okien, z czego trzy skierowane zostały ku wschodniej wnęce. Wszystkie okna obustronnie rozglifiono i zamknięto półkoliście. Pierwotnie były one bardzo wąskie, szczelinowe. W środku mury rotundy uformowano w sześć obłych wnęk, z których dwie (wschodnia i zachodnia) były większe od czterech pozostałych (po dwie na północy i południu). Otaczały one sześcioboczną część centralną, pierwotnie przechodzącą ponad ścianami przyziemia w węższe piętro. Wnęki nakryto sklepieniem półkopułowym.
Pod koniec XII i na początku XIII wieku, po kilkukrotnych zmianach planów, porzucaniu i podejmowaniu na nowo prac, rotunda rozbudowana została do formy jednonawowego kościoła, w którym najstarsza część przejęła rolę prezbiterium. W odróżnieniu od ceglanej rotundy, dobudowany do niej korpus nawowy wzniesiono z dokładnie obrobionych kwadr szaro-czerwonego trachitu. Elewacje zewnętrzne nawy rozczłonkowano płaskimi lizenami, opartymi na profilowanym cokole i sięgającymi fryzu. Arkady tego fryzu oparto na drobnych, trójkątnych konsolach, a nad nimi poprowadzono kolejny fryz z ukośnie ułożonych cegieł. Ponadto ściany przebito otworami okiennymi. W zachodniej części kościoła miały one formę prostych szczelin, w pozostałej natomiast wąskich otworów osadzonych w półkoliście zamkniętych wnękach, rozglifionych także od środka.
Do wnętrza wiodły dwa portale: główny w elewacji zachodniej i nieco skromniejszy osadzony pośrodku ściany południowej. Portal południowy oflankowano parą kolumienek ze zdobionymi palmetami kapitelami podtrzymującymi wałek półkolistej archiwolty, w którą wstawiono gładką płytę tympanonu. Prawdziwym arcydziełem postanowiono uczynić portal zachodni, osadzony w ryzalicie wysuniętym przed fasadę nawy. Ryzalit zwieńczono trójkątnym szczytem zdobionym przy krawędzi fryzem i profilowanym gzymsem. Poniżej osadzono siedem półkoliście zamkniętych, profilowanych, ułożonych piramidalnie ślepych arkad, rozdzielonych kolumienkami zdobionymi motywami roślinnymi. Sam portal uzyskał formę uskokową, z półkolistą archiwoltą i gładkim tympanonem, w którego uskoki włożono kolumny i wałki archiwolty, przy czym bazy i kapitele nałożono nie tylko na kolumny, ale także na miejscu ostro zakończonych uskoków, a same kapitele wyróżniono poprzez wykonanie z jasnego piaskowca ozdobionego liśćmi akantu. Unikalnym elementem wejścia stały się dwie konsole wyrzeźbione na kształt kucających postaci, podtrzymujące dwa lwy symbolizujące walkę dobra i zła.
Wewnątrz zachodniej części nawy umieszczona została empora. Podtrzymywały ją dwa masywne ale profilowane w narożnikach uskokami filary, pomiędzy którymi rozpostarto trzy półkoliste arkady. Empora posiadała bogatą kamienną dekorację. Ze starannością udekorowano szczególnie kapitele filarów, pokryte motywami figuralnymi i roślinnymi. Sceny figuralne reprezentowane były przez modlącą się postać i dwie splecione ze sobą, walczące postacie, przy których dwa smoki o płetwowych odnóżach owinęły się wokół własnych szyi. Ozdoby gotyckie reprezentowane były plastycznie ukształtowanymi głowicami z pękami jagód i wygrawerowanymi wolutami, obok stylowo starszych głowic z liśćmi akantu i palmety. Emporę w przyziemiu przykryto w trzech przęsłach sklepieniami krzyżowymi z masywnymi, prosto wyprofilowanymi żebrami.
Stan obecny
W bryle obecnego kościoła wciąż widoczna jest najstarsza rotunda, stanowiąca prezbiterium kościoła, jednak dziś jest niezwykle ważny cały zabytek, gdyż reprezentuje on okres rozwoju stylu romańskiego od XI di XIII wieku. Kościół wyróżnia się bogato zdobionymi elewacjami, dwoma bogatymi portalami wejściowymi i zachowaną wewnątrz emporą, ale niestety z pięciu okien apsydy oryginalną formę zachowało tylko środkowe, nie zachowało się też piętro rotundy – sześcioboczna latarnia (jej relikty przetrwały na poddaszu i wewnątrz nowożytnego sklepienia). Przekształcone zostało również wnętrze dawnej rotundy, w którym założono barokowe sklepienie i ucięto pierwotne służki.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Busics G., Tóth S., A királyi öl hossza, Budapest 2020.
Gervers-Molnár V., A középkori Magyarország rotundái, Budapest 1972.
Molnár V., Beszámoló a karcsai templom 1964 évi ásatásáról, „Acta Antiqua et Archaelogica”, tomus X, Szeged 1966.
Németh Z., A Kárpát-medence legkülönlegesebb Árpád-kori templomai, Budapest 2019.
Tajkov P., Sakrálna architektúra 11 – 13 storočia na juhovýchodnom Slovensku, Košice 2012.