Historia
Kaposvár, a więc zamek nad rzeką Kapos, po raz pierwszy wymieniony został pod tą nazwą (Kaposwar) w 1421 roku. W latach 1403 – 1405 wspomniano o Rwpulwywar, czyli Rupulujvár, natomiast w 1387 roku odnotowano Újvár lub Vywar. Újvár, czyli Nowy Zamek, był też wzmiankowany w 1359 roku. Jego budowa miała miejsce między 1313 rokiem, kiedy to ród Felsőlendva otrzymał miejscowe ziemie wraz z dworem, a 1348 rokiem, kiedy to zamek na pewno już funkcjonował (odnotowany został burgrabia). Początkowa nazwa Rupulújvár lub Ropolyújvár prawdopodobnie wzięła się od nazwy dawnego majątku rodu w Ropó, a ta zaś od niemieckiego imienia Rupel. W latach 1313 – 1348 wzmiankowana była wdowa po banie Miklósu, synu Amadé Rupolyi z Felsõlendva, oraz jej synowie János i Amadé. Najpewniej rodzina Felsőlendvai zbudowała nowy zamek na jednej z wysp Kapos jako centrum swoich nowych dóbr.
W 1357 roku wymarł ród Rupuli z Felsőlendvy, a połowa dóbr przeszła na brata arcybiskupa Esztergomu Miklósa Vásári, Tamása Vásári. Od tego czasu do 1403 roku wraz z drugą gałęzią rodu był on właścicielem Újvár, czyli Rupolújvár. W 1403 roku współwłaściciele Rupolújvár wplątali się w spisek przeciwko królowi Zygmuntowi Luksemburczykowi, za co spadła na nich konfiskata majątku, podarowanego rodzinom Szerdahelyi i Tamási. Zamek wraz z okolicznymi dobrami, a w zasadzie jego połowa przynależna do Henrika Tamásiego, został w 1445 roku sprzedany możnemu wojewodzie siedmiogrodzkiemu Miklósowi Újlaki, który w 1453 roku zdołał połączyć obie części majątku i zamku. Újlaki najważniejsze dobra posiadał na północ od Balatonu, zaś Kaposvár stał się kluczowy dla administrowania południowymi majątkami, co przyczyniło się do rozbudowy zamku w drugiej połowie XV wieku. W okresie tym pierwotna nazwa zamku – Újvár, zastąpiona została Kaposwywar.
Gdy w 1490 roku niespodziewanie zmarł król Maciej Korwin, Lőrinc Újlaki zbuntował się przeciwko Władysławowi II Jagiellończykowi. Władca wysłał w 1495 roku pod Kaposvár wojska pod wodzą wojewody siedmiogrodzkiego Bertalana Drágffy, zamku natomiast chronił David Dombai, członek rodu Újlaki. Podczas wielotygodniowego oblężenia zapalił się proch w składach oblegających, a ogień rozprzestrzenił się również na zamek. Dombai zrezygnował z obrony spustoszonego pożarem zamku, niedługo potem również Lőrinc Újlaki poddał się na zamku Németújvár (Güssing). Król wybaczył mu po pewnym czasie winy, dzięki czemu Újlaki odzyskał swoje zamki, Kaposvár zaś został naprawiony. W 1504 roku Lőrinc Újlaki zwrócił połowę Kaposvár prawowitemu właścicielowi, Miklósowi Dersfiemu Derdowi, natomiast drugą część majątku w 1524 roku wdowa po Lőrincu Újlaki (wówczas żona László Móré) sprzedała rodzinie polskiego pochodzenia Tóti.
W 1526 roku Węgrami wstrząsnęła wielka klęska pod Mohaczem. Zamek został w tym samym roku, a następnie w latach 40-tych wzmocniony obwarowaniami przystosowanymi do użycia broni palnej, w ramach akcji fortyfikowania przygranicznych terenów. Nie spełniły one jednak pokładanych w nich nadziei, gdyż w 1555 roku pasza Tojgun po dwunastodniowym oblężeniu i pomimo dzielnej postawy obrońców, osłabionych ucieczką części garnizonu, zajął Kaposvár. Wkrótce po udanym oblężeniu Turków Węgrzy na krótko odbili i uszkodzili zamek, ale Turcy ponownie go zajęli i odbudowali w latach 1556 – 1557. Próba zdobycia warowni przez chrześcijan miała miejsce w 1599 roku, nie powiodła się jednak z powodu nadejścia mrozów. W okresie tym przyzamkowa osada przekształciła się w miasto typu bałkańskiego, z mieszaną populacją Turków, Serbów, Bośniaków i Greków. Zamek pozostawał w rękach Turków do czasu kampanii z 1686 roku, kiedy to muzułmanie zrezygnowali ze zrujnowanej warowni w zamian za swobodny odwrót. Rok później zamek został pozbawiony wartości militarnej by nie stanowić oparcia dla ewentualnych napastników, jedynie w 1694 roku wieżę zamkową oddano benedyktynom, którzy użytkowali ją do 1706 roku. W 1702 roku przeprowadzono systematyczną i całkowitą rozbiórkę pozostałości zamku.
Architektura
Zamek zbudowano na jednej z dobrze chronionych wysp, na bagnach i podmokłych terenach wzdłuż szeroko rozlanego na dolinę zalewową koryta rzeki Kapos i jej licznych odnóg. Na tych ostatnich w średniowieczu funkcjonować mogły młyny wodne, pobudowano także tamy i groble, które przypuszczalnie mogły regulować poziom wody na zabagnionych terenach i w fosach. Jedna z nich prawdopodobnie przegradzała rzekę po wschodniej stronie zamku, tam też funkcjonowała przeprawa przez Kapos z podzamkowej osady Omak na przeciwległy, południowy brzeg, oraz rozgałęzienie dróg ważnego szlaku.
Najstarsze założenie z XIV wieku miało kształt nieregularnego, trapezoidalnego czworoboku o wymiarach około 35 x 37,5 metra, wyznaczonego przez cztery kurtyny o grubości muru około 1,5 metra, wzniesione z cegły na kamiennym cokole. W południowo – wschodniej części dziedzińca usytuowana była wolnostojąca, czworoboczna wieża główna o wymiarach 11,8 x 11,8 metrów i masywnych murach sięgających w przyziemu od 2,5 do 2,8 metra grubości (wniesiona zostało nieco wcześniej niż kurtyny, ale w bliskim przedziale czasowym). Zapewne chroniła ona umieszczoną w kurtynie wschodniej bramę, mogła też stanowić ostatni punkt obrony, a spore wymiary skłaniałyby do przypuszczeń, iż początkowo służyła także jako stałe miejsce zamieszkania (donżon). W późnym okresie średniowiecza miała ona formę dwustopniową, z węższymi, najwyższymi kondygnacjami wyrastającymi ponad galerię obronną z machikułami.
Pierwszą linię obrony zamku stanowiły wody rzeki oraz szeroka na 12 – 13 metrów fosa po stronie wschodniej, która oddzielała główną część zamku od pierwszego, wewnętrznego podzamcza, za którym znajdowało się kolejne, zlokalizowane na wyspie ukształtowanej na planie charakterystycznego półksiężyca. Dostęp do rdzenia zamku przegradzały więc aż trzy fosy, nad którymi przerzucono trzy drewniane mosty, z których zewnętrzny łączył się z cyplem stałego lądu po stronie północno – wschodniej.
Najstarsze murowane zabudowania mieszkalne na terenie dziedzińca wybudowano na miejscu pierwotnych, drewnianych, dopiero w XV wieku, w najbezpieczniejszym miejscu, po przeciwnej stronie bramy, przy zachodniej kurtynie muru obronnego. Stare mury obronne stanowiły ściany budynku z trzech stron, wybudowana została jedynie ściana wschodnia, zwrócona w stronę dziedzińca, oraz ewentualnie wyższe kondygnacje, jeśli budynek był wyższy od korony muru obronnego. Jego wnętrze podzielone zostało w przyziemiu na trzy pomieszczenia, z których północne o wymiarach około 6 x 6 metrów mogło przechodzić w formę wieżową.
W XV wieku zamek powiększony został o zewnętrzny obwód muru obronnego o grubości 1,5 – 1,6 metra, powtarzającego kształt rdzenia zamku i wydzielającego parcham o szerokości 3 do 3,8 metra. Mur zewnętrzny zapewne był niższy od głównego obwodu obronnego, z którego chodnika straży można było prowadzić ostrzał po ewentualnym przedarciu się napastników na podzamcze. Pod koniec XV lub na początku XVI wieku w północno – wschodnim narożniku, na terenie międzymurza, zbudowana została obła, nieregularna w planie wieża lub basteja o średnicy 6,5 metra, zabezpieczająca newralgiczny z punktu obronności zamku fragment obwarowań (znajdowała się najbliżej lądu i chroniła zarazem bramę oraz kontrolowała podzamcze). Bliżej nieznana konstrukcja, być może wieża, stanęła także pośrodku południowego odcinka parchamu, gdzie dobudowano dwie poprzeczne ściany.
Prawdopodobnie pod koniec średniowiecza obwarowane zostało też wewnętrzne podzamcze, którego umocnienia objęły cały rdzeń zamku. Dodatkowe obwarowania wzniesione zostały na zewnętrznym, półkolistym podzamczu, pełniącym niejako rolę tarczy osłaniającej główne zabudowania od strony lądu. Z pewnością usytuowane tam były budynki gospodarcze i warsztaty, oraz chaty które miały służyć jako mieszkania dla części służby zamku, a także czasowo mogłyby pomieścić większą liczbę garnizonu. W latach 40-tych XVI wieku utworzono zewnętrzne obwarowania zamku konstrukcji drewniano – ziemnej.
Stan obecny
Zamek nie zachował się do czasów współczesnych, a co więcej jego naturalne, pierwotne otoczenie zostało całkowicie przekształcone za sprawą regulacji rzeki. Osuszenie okolicznego terenu spowodowało między innymi, że po dawnych fosach nie ma obecnie żadnych widocznych śladów. Relikty fundamentów zamku i murów przyziemia odkryte zostały w trakcie przeprowadzonych w XXI wieku badań archeologicznych. Od lat 30-tych XX wieku widoczne były jedynie pozostałości głównej wieży o wysokości 1-1,5 metra i północno – wschodniej narożnej wieży oraz drobne detale wysokościowe wewnętrznych murów. Niestety przez pozostałości wieży głównej poprowadzono później tor kolejowy prowadzący do budynku fabryki, a w XX wieku nowe zabudowania przemysłowe zniszczyły okolicę.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Magyar K., A kaposvári vár területén végzett legújabb régészeti kutatások eredményei, „Somogyi Múzeumok Közleményei 16”, Kaposvár 2004.
Molnár I., A kaposvári vár, „A Kaposvári Rippl-Rónai Múzeum Közleményei 7”, Kaposvár 2020.
Molnár I., Rövid beszámoló a kaposvári várnál 2019-ben végzett régészeti feltárásról, „Archaeologia – Altum Castrum Online”, Visegrád 2019.