Historia
Wzgórze Jakab zasiedlone zostało już w epoce brązu, kiedy to wzniesiona została na nim obwarowana osada, sądząc po wielkości jeden z najważniejszych ośrodków władzy na południowym Zadunaju przed podbojem rzymskim. Jej ludność była mieszkańcami Panonii, być może spokrewnionymi z Ilirami, a następnie Celtami. Chociaż w czasach rzymskich wzgórze wyludniło się, u podnóża funkcjonowały liczne gospodarstwa i winnice. W V wieku ludność rzymską uciekającą przed Hunami zastąpili Ostrogoci, w VI wieku Longobardowie, a następnie Awarowie i od X wieku Węgrzy. W średniowieczu pod wzgórzem nazwanym na cześć św. Jakuba, które stało się własnością katedry w Peczu, powstało kilka wiosek, osada zaczęła też funkcjonować wewnątrz starych obwałowań z epoki brązu.
W 1225 roku biskup Bertalan z Peczu zebrał pustelników mieszkających w górach Mecsek i ufundował dla nich klasztor na wzgórzu św. Jakuba, na miejscu osady i romańskiego kościoła z XII/XIII wieku. Około 1246 roku węgierski eremita Boldog Özséb (Euzebiusz z Ostrzyhomia) założył wspólnotę pod wezwaniem Świętego Krzyża, dla której przyjął regułę eremitów ze wzgórza św. Jakuba. Około 1250 oba klasztory połączyły się, zaś w 1256 roku Euzebiusza wybrano na pierwszego prowincjała zakonu paulinów.
Wzmianki w źródłach pisanych odnotowywały funkcjonujący na wzgórzu św. Jakuba klasztor w 1315 i 1326 roku, ale już w 1334 mnisi zostali zmuszeni do opuszczenia swojej siedziby i przeniesienia się do Patacs u podnóża góry, z powodu nękania przez rabusiów. Do klasztoru powrócili około 1369 roku. Albo przed ucieczką, albo po powrocie na wzgórze, przed końcem XIV wieku, powiększyli stary kościół od strony zachodniej, a następnie rozbudowali jego prezbiterium na przełomie XV i XVI wieku.
W XVI wieku, najpóźniej w 1543 roku, zakonnicy uciekli z klasztoru przed Turkami. Porzucone zabudowania zostały zrujnowane w ciągu następnych dwóch stuleci. Zakrystia i wieża kościoła zawaliły się, podobnie jego zachodnia część i dobudówki, pozostał tylko niewielki kikut ściany północnej i narożnika północno – zachodniego. Nienaruszone były natomiast ściany boczne niewielkiego kościoła romańskiego i późnogotyckiego prezbiterium wraz z jego sklepieniem. Na ich bazie w 1736 roku ksiądz Sándor Fonyó reaktywował konwent i przeprowadził barokową odbudowę klasztoru, którego obszerny ogród został ufortyfikowany. Barokowy rozkwit klasztoru trwał jednak krótko. Kiedy Józef II rozwiązał zakony w 1780 roku, wzgórze św. Jakuba zostało ostatecznie porzucone, zaś zabudowania popadły w ruinę.
Architektura
Klasztor założony został na spłaszczonym szczycie wzgórza, zajmowanym w epoce brązu przez ufortyfikowaną osadę, otoczoną w kamienno – ziemnymi wałami o wysokości 6-10 metrów, obejmującymi dwie części: większą o obszarze około 550 x 800 metrów oraz mniejszą po stronie południowo – zachodniej, wielkości około 400 x 250 metrów, pośrodku której niewielka wysoczyzna otoczona była niższymi wałami, tworzącymi rdzeń osady. Obok znajdowała się brama, druga natomiast funkcjonowała po stronie południowo – wschodniej. Ta najbardziej wrażliwa na atak strona chroniona była najwyższą partią obwałowań, przed którą wytyczono jeszcze jedną linię obwarowań.
Przybyli na wzgórze eremici przejęli wiejski kościół z XII/XIII wieku, który był typową, niewielką budowlą romańską o pojedynczej nawie na planie prostokąta, zamkniętej od strony wschodniej półkolistą apsydą. W bliżej nieznanym okresie XIII lub XIV wieku, nawę przedłużono o kilka metrów po stronie zachodniej, zwiększając przestrzeń wnętrza kościoła, ale pozostawiając wciąż bardzo prosty układ bryły kościoła. Dopiero na przełomie XV i XVI wieku rozebrana została romańska apsyda, a na jej miejscu wybudowano wielobocznie zamknięte prezbiterium (pięć boków ośmioboku) o szerokości starej nawy, od zewnątrz wzmocnione przyporami. Arkadę tęczy przebudowanego kościoła umieszczono pośrodku romańskiej nawy. Stamtąd rozpoczęto zakładanie sklepienia krzyżowego i gwiaździstego. Równocześnie po południowej stronie prezbiterium zbudowana została zakrystia, prawdopodobnie połączona z prezbiterium małą wieżą.
Układ średniowiecznych zabudowań klauzury pozostaje nieznany, wiadomo jedynie, iż mieściły się one po południowej i południowo – zachodniej stronie kościoła i przynajmniej częściowo były konstrukcji murowanej. Prawdopodobnie w ich obrębie znajdowała się studnia, być może ulokowana na wirydarzu, choć prawie na pewno w średniowieczu nie utworzono typowego trójskrzydłowego założenia klasztornego z krużgankami.
Stan obecny
Kompleks klasztorny znajduje się dziś w stanie ruiny z zabezpieczonymi i uczytelnionymi murami, jednak zdecydowana większość z nich pochodzi z czasów barokowej odbudowy. Średniowieczną metrykę mają mury środkowej i wschodniej części kościoła, częściowo sąsiadująca z nim zakrystia i pozostałości dawnej wieży, oraz krótki fragment muru fundamentu w południowo – zachodniej części założenia.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Buzás G., A Jakab-hegyi pálos kolostor, “Várak, kastélyok, templomok”, kötetszám augusztus, Pécs 2007.