Historia
Ják uzyskało nazwę od szlacheckiego rodu, którego członkowie podzielili swoje posiadłości ziemskie w XII wieku. Jeden z nich, niejaki Márton Jáki zwany Wielkim (Comes Marthinus Magnus), około 1220 roku ufundował opactwo pod wezwaniem św. Jerzego, dla sprowadzonego do Ják konwentu benedyktynów. Prace budowlane kościoła klasztornego rozpoczęto zapewne niedługo po fundacji, ale po wybudowaniu ściany północnej korpusu po raz pierwszy zmieniono plany, prawdopodobnie z powodu zwiększenia rozmiarów zabudowań klasztornych i potrzeby wzniesienia większego prezbiterium. Niewykluczone, że do przerwania budowy przyczyniła się także śmierć mistrza odpowiedzialnego za budowę, a prace były kontynuowane z pomysłami nowego architekta.
W drugiej fazie budowy wzniesiono mury obwodowe, kruchtę i emporę zachodnią. Roboty prowadzili już wówczas mistrzowie o bardziej zaawansowanych technikach, którzy posiadali wiedzę i umiejętności rzeźbienia w kamieniu, a także znali sklepienia stosowane na ziemiach francuskich i niemieckich. Prace jednak przerwano po raz drugi, prawdopodobnie z powodu najazdu mongolskiego z 1241 roku, a następnie śmierci fundatora Mártona Jáki. Według źródeł pisanych Márton żył jeszcze w 1244 roku, ale nie brał udziału w uroczystej konsekracji kościoła klasztornego, jaka miała miejsce w 1256 roku. Trzecia faza budowy, która rozpoczęła się dopiero po najeździe mongolskim, a zarazem po ucieczce wcześniejszych robotników i mistrzów budowlanych, kontynuowana już była z innym warsztatem, prawdopodobnie rekrutowanym z naddunajskich kamieniarzy, posiadającym wyraźnie mniejsze doświadczenie.
W XIV i XV wieku opactwo funkcjonowało ale nie rozwijało się zbyt intensywnie, a jego świeccy patroni często się zmieniali. Już w 1325 roku król Karol Robert zwrócił się pisemnie do kapituły Vasvár o ustalenie kto sprawuje patronat nad klasztorem Ják. Na początku drugiej połowy XV wieku patronat nad opactwem uzyskał Bertold Elderbach, którego syn przekazał go Tamásowi Bakócz, kardynałowi i arcybiskupowi ostrzyhomskiemu.
W 1532 roku oblegający Kőszeg Turcy najechali także Ják, pustosząc i ograbiając klasztor. Być może po odejściu wojsk mnisi powrócili do zniszczonego opactwa, ale w 1562 roku konwent ostatecznie przestał funkcjonować na skutek kolejnego pożaru wywołanego przez mieszkańców Szombathely. W połowie XVII wieku uderzenie pioruna uszkodziło południową część kościoła. Trzeba było przebudować trzy filary południowe i większą część murów nawy głównej. Naprawy kościoła przeprowadzono w latach 1660-1666, ale jednocześnie rozebrano część zabudowań klauzury, ponadto założono sklepienia i przebito kilka barokowych okien. W drugiej ćwierci XVIII stulecia wieże kościoła uzyskały barokowe hełmy, zniszczone już w 1785 roku w trakcie silnej burzy. Ostatnia większa przebudowa i renowacja kościoła miała miejsce w latach 1896 – 1904 według planów Frigyesa Schulka.
Architektura
Opactwo założono na wysokim brzegu niedużego strumienia, ograniczającego założenie od północy i w nieco dalszej odległości od zachodu. W jego skład wchodził kościół klasztorny, usytuowane w jego pobliżu zabudowania klauzury oraz zbudowana przed zachodnią fasadą kościoła kaplica św. Jakuba, pełniąca funkcje parafialne dla miejscowej ludności.
Kościół klasztorny otrzymał formę wzniesionej z dokładnie obrobionych kwadr, trójnawowej, czteroprzęsłowej bazyliki z czworobocznym przęsłem prezbiterialnym o szerokości nawy głównej, zakończonym na wschodzie półkolistą apsydą. Mniejszymi apsydami zamknięte zostały na wschodzie także nawy boczne. Stronę zachodnią kościoła utworzyła monumentalna fasada złożona z dwóch czworobocznych, lekko wysuniętych poza mury naw bocznych wież. Pomiędzy nimi znalazło się przęsło mieszczące w przyziemiu kruchtę i emporę, poprzedzone od zachodu ryzalitem z głównym portalem wejściowym. Przy nawie południowej, na wysokości skrajnego przęsła, znalazła się kwadratowa zakrystia, pierwotnie od wschodu zamknięta apsydą.
Elewacje wszystkich części kościoła ozdobione zostały dekorowanym guzami fryzem arkadowym oraz poprowadzonym wyżej fryzem ząbkowym. Wertykalnie elewacje apsyd i nawy głównej przedzielono wałkami z kapitelami i bazami, a wieże narożnymi lizenami. Obłe lizeny zgrupowane w wiązki zastosowano także na zewnętrznej elewacji nawy północnej, przy czym ich rozstawienie nie wypadło na linii filarów międzynawowych, co było efektem zmiany planów budowlanych. Okna w korpusie nawowym i apsydach zamknięto półkoliście i obustronnie rozglifiono. Ich ościerza od strony zewnętrznej uzyskały bardzo bogatą dekorację: wzory w jodełkę, guzy lub drobne wałki tworzące kształt X. Co więcej, za wyjątkiem okien naw bocznych, otwory oprofilowane zostały wałkami i kapitelami o bogatej dekoracji roślinnej. W narożniku środkowego okna głównej apsydy umieszczono rzeźbione bestie, a kolejne rzeźbione postacie osadzono w półkolistych wnękach pod gzymsem podokiennym i fryzem ząbkowym apsydy. Każdą z tych wnęk przedzielono miniaturową przyścienną kolumienką z kapitelem i cokołem. Prezbiterium doświetliły jedynie od północy i południa pojedyncze otwory o kształcie czwórliści, natomiast, wieże na dwóch najniższych poziomach poprzebijano głównie otworami szczelinowymi, za wyjątkiem dwóch wypełnionych rozetami okulusów doświetlających emporę w wieży północnej. Dwie najwyższe kondygnacje wież oraz przestrzeń pomiędzy nimi doświetlono dwudzielnymi przeźroczami, każde z parą kolumienek (przeźrocza pod szczytem zachodnim otrzymały tylko po jednej kolumience).
Główne wejście do kościoła stanowił umieszczony w ryzalicie na osi nawy środkowej zachodni portal. Uzyskał on formę uskokową z półkolistymi archiwoltami wewnętrznymi, ale już lekko ostrołucznymi archiwoltami zewnętrznymi. Ryzalit zamknięto trójkątnym szczytem z dwudzielnym okienkiem, rozczłonkowanym piramidalnie ułożonymi wnękami mieszczącymi rzeźbione figury. Każdą wnękę rozdzielono filarkiem z miniaturową bazą i kapitelem. Wyjątkowo ozdobne ościeża z kolumienkami i archiwolty dekorowano wzorami w jodełki, spirale, czy przestrzenne piramidalne figury. Zewnętrzny uskok ozdobiono rzędem trójściennych wcięć, profilowanych rowkiem powtarzającym układ uskoków. Drugi, skromniejszy portal południowy zamknięto półkoliście oraz oflankowano z każdej strony dwoma osadzonymi w uskokach, spiralnie skręconymi kolumienkami, dodatkowo zdobionymi płaskorzeźbionymi liśćmi. W tympanonie ukazano baranka ujętego trójliściem, nad którym wyrzeźbiono dwa osadzone pośród dekoracji roślinnej smoki z wykręconymi głowami.
Wnętrze korpusu kościoła na nawy rozdzieliły masywne, ośmioboczne filary podtrzymujące ostrołuczne, uskokowe arkady. Nawa główna przykryta została sklepieniem krzyżowo – żebrowym opuszczonym na przyścienne służki. Służki zostały zgrupowane w wiązki, ale w każdej z wiązek dwie podwieszono wysoko, a jedną, odpowiadającą żebrom jarzmowym, opuszczono aż do posadzki. Nawa północna pierwotnie przykryta była płaskim, drewnianym stropem, pojedyncze przęsło prezbiterium sklepieniem krzyżowo – żebrowym, a apsydy konchami. Podsklepiona była również przestrzeń pod umieszczoną w międzywieżowym przęśle emporą, którą co więcej pokryto malowidłami ściennymi.
Empora dostępna była spiralną klatką schodową osadzoną w grubości muru w sąsiedztwie głównego portalu. Otwarto ją całą szerokością arkadą na nawę główną oraz połączono kolejną arkadą z piętrem wieży północnej. Piętro to, oświetlane od zachodu i północy wspaniałymi rozetami, nie było otwarte na nawę boczną. W grubości muru wschodniego umieszczono ostrołukową wnękę, być może mieszczącą pierwotnie mały ołtarz. W grubości dwóch pozostałych murów umieszczano rzędem płytkie nisze, które mogły służyć jako sedilia. Szczególnie rozwiązano mur zachodni empory, bardzo znacznej grubości, gdyż powiększony przez obudowę portalu, w którym osadzono trzy styczne ze sobą, ostrołukowe wnęki z kamiennymi siedziskami, przy czym siedzisko środkowe utworzono wyższe od bocznych, dostępne po dwóch a nie po jednym stopniu, oraz jako jedyne udekorowano maswerkiem (przeznaczone było ono dla najznaczniejszej osoby, opata, patrona lub fundatora klasztoru). Pomiędzy wnękami wykute zostały niewielkie otwory pozwalające na komunikację między siedzącymi.
Kaplica św. Jakuba wzniesiona została wraz z kościołem klasztornym, na miejscu starszej rotundy z apsydą. Zbudowano ją na planie czterolistnej koniczyny jako budowlę dwukondygnacyjną. Wejście umieszczono po stronie zachodniej w płytkim ryzalicie. Osadzono w nim półkoliście zamknięty portal, w którego uskoki wsadzono w archiwolcie półkoliste wałki, oparte na kapitelach kolumienek. Tympanon ozdobiono ujętym w trójliść płaskorzeźbionym barankiem oraz splecionymi ze sobą smokami czy też wężami. Okna przyziemia kaplicy osadzono w głębokich półkolistych wnękach, na piętrze natomiast umieszczono dwudzielne przeźrocza.
Najstarszy murowany budynek w Ják wzniesiony został na początku XII wieku po zachodniej stronie rotundy. Miał on długość około 15 metrów i szerokości 6 metrów, przy grubości muru 1,5 metra. Przypuszczalnie składał się tylko z jednego pomieszczenia w przyziemiu, ale mógł mieć kilka kondygnacji. Wejście znajdowało się prawdopodobnie od strony południowej. W chwili ufundowania klasztoru przeprowadzono jego przebudowę. Tuż przy starym murze wschodnim powstał nowy budynek o grubości ścian 1,7 – 1,8 metra i wymiarach 7 x 7 metrów, również murowany, wzmocniony skośnie ułożonymi przyporami w narożach i przyporami ustawionymi pod kątem prostym pośrodku elewacji. Plan budynku wskazywałby, iż miał on formę wieży obronno – mieszkalnej, stanowiącej prawdopodobnie siedzibę fundatora opactwa (znajdował się poza terenem klasztoru).
Stan obecny
Kościół klasztorny w Ják należy do grupy najlepiej zachowanych romańskich, monumentalnych zabytków architektury romańskiej, nie tylko na Węgrzech, ale i w całej Europie. Niestety w trakcie odbudowy z przełomu XIX i XX wieku, kiedy starano się przywrócić go do pierwotnej formy po okresie nowożytnych przekształceń, czasami przeprowadzano nieuzasadnione, znaczące modyfikacje, oparte na słabych przesłankach. Między innymi wymieniono zniszczone kamienne detale architektoniczne głównego portalu, a w jego tympanonie umieszczono nowe rzeźby. Wieżom przywrócono ich pierwotną wysokość i zamiast barokowych hełmów wykonano kopie oryginalnych hełmów kamiennych na wzór kościoła w Zsámbék. Naprawiono także uszkodzone fragmenty murów i zamurowano barokowe otwory okienne. Oprócz kościoła klasztornego przetrwała także romańska kaplica św. Jakuba, usytuowana naprzeciwko fasady większej świątyni, natomiast nie zachowały się zabudowania średniowiecznej klauzury konwentu. Wnętrze kaplicy uległo prawie całkowitemu zbarokizowaniu.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Feld I., A jáki földesúri lakóhely, „Castrum 5”, 1/2007.
Horogszegi T., A jáki templom déli toronyaljának falképei, “Várak, kastélyok, templomok”, kötetszám február, Pécs 2007.
Lübke W., Outlines of the History of Art, volume I, New York 1881.
Tomaszewski A., Romańskie kościoły z emporami zachodnimi na obszarze Polski, Czech i Węgier, Wrocław 1974.