Historia
Inowrocław po raz pierwszy wzmiankowano w źródłach pisanych w 1185 roku. Była to wówczas podgrodowa osada targowa przy romańskim kościele NMP, czerpiąca korzyści z usytuowania przy skrzyżowaniu szlaków handlowych. Gwałtowny wzrost znaczenia Inowrocławia nastąpił w pierwszej połowie XIII wieku, po oddzieleniu Kujaw od Mazowsza. Zapewne w pierwszej ćwierci tamtego stulecia miasto przeniesiono na nowe miejsce, a około 1240 roku z inicjatywy księcia kujawskiego Kazimierza przeprowadzono jego lokację na prawie magdeburskim. Prawdopodobnie wkrótce po uzyskaniu przywileju miejskiego Inowrocław obwiedziono obwarowaniami drewniano – ziemnymi.
W 1271 roku miasto broniło się przeciwko rycerstwu pomorskiemu i wielkopolskiemu, jeszcze przy użyciu obwarowań drewniano – ziemnych. Budowę murowanego obwodu obronnego rozpoczęto przypuszczalnie pod koniec XIII lub na początku XIV wieku, w związku z rozwojem i znaczeniem miasta jako stolicy księstwa. Po raz pierwszy miejskie mury obronne odnotowane zostały w aktach procesów polsko – krzyżackich. Trzy wzmianki z lat 1320-1321 określiły Inowrocław jako w pełni otoczony murami, wspomniano też w 1332 roku bramy miejskie, obsadzone wówczas przez Krzyżaków, a także fosę. Nieco wcześniej, w 1305 roku, odnotowany został po raz pierwszy inowrocławski zamek książęcy.
Mury Inowrocławia były na tyle silne, iż w 1331 roku mieszczanie odparli krzyżacki atak. Rok później miasto co prawda padło, ale nie na skutek szturmu, ale kapitulacji. Po raz kolejny miasto zostało zdobyte i spalone przez Krzyżaków w 1430 roku. Po tym wydarzeniu przeprowadzono naprawy i prace modernizacyjne, obejmujące rozbudowę bram i baszt, lecz już rok później bezskutecznie bronił zamku inowrocławskiego przed Krzyżakami Tomasz, syn starosty Tumigrały. Być może w związku z wojną trzynastoletnią, w okresie panowania Kazimierza Jagiellończyka, kiedy to coraz większe znaczenie zaczęła zyskiwać broń palna, obwałowania miasta wzmocniono drugim przekopem i wałem.
Na początku XVII wieku miasto posiadało jeszcze średniowieczne obwarowania, choć na kilku odcinkach nie były dobrze utrzymane. Lustracja z 1616 roku odnotowała mury, bramy, baszty i obwałowania ziemne, które naprawiano z obawy przed Turkami i Tatarami. Już jednak po 1656 roku, po spustoszeniu Inowrocławia przez Szwedów, mury obronne popadły w ruinę w związku z ogólnym upadkiem miasta, a zrujnowany zamek nie podźwignął się ze zniszczeń. Baszty i poszczególne kurtyny ulegały zawaleniom lub rozbiórkom, fosy uległy zasypaniu. Pod koniec XVIII wieku rozpoczęto systematyczne prace rozbiórkowe, prowadzone aż do trzeciej ćwierci XIX wieku.
Architektura
XIII-wieczne miasto usytuowano na niewielkim wzniesieniu, którego najwyższą partię przy południowo – wschodnim narożniku we wczesnym średniowieczu zajmował gród (w momencie lokacji zapewne nie odgrywał on już żadnej roli, później na jego miejscu mieściła się dzielnica żydowska). Obwód obwarowań zakreślił kształt zbliżony do czworoboku o wielkości 16 ha, z uskokiem na odcinku wschodnim. Główną osią miasta była droga na linii północ – południe, przebiegająca przez zlokalizowany pośrodku czworoboczny rynek z okazałą gotycką wieżą ratuszową. W narożniku północno – zachodnim obwarowań usytuowano zamek książęcy, znajdujący się blisko klasztoru franciszkańskiego, zaś przeciwny narożnik południowo – zachodni zajął kościół farny św. Mikołaja. Sieć ulic miasta została rozplanowana regularnie, ale nie ma pewności czy uliczka podmurna wytyczona została na całym obwodzie (na pewno znajdowała się po stronie północno – wschodniej).
Mur Inowrocławia wzniesiono z cegły układanej w wątku gotyckim (polskim), posadowionej na kamiennym fundamencie. Miał około 1600 metrów długości. Jego grubość w przyziemiu wynosiła około 1,8 metra. Wysokość nie jest znana, zwieńczony natomiast był najpewniej blankowanym przedpiersiem z niezadaszonym chodnikiem straży. W późniejszym okresie na części obwodu krenelaż mógł zostać zastąpiony pełnym przedpiersiem z otworami strzeleckimi. Od strony zewnętrznej przed murem przebiegała fosa oraz prawdopodobnie ziemny wał (w późniejszym okresie zdwojone).
Prawdopodobnie już od chwili budowy mur obronny wzmocniony był basztami. We wczesnym okresie nowożytnym miało ich być 13, co zapewne odpowiadało stanowi ze schyłku okresu średniowiecza. Występowały one z każdej strony miasta, w dość rzadkim rozstawie, wynoszącym od 60 do 100 metrów. Baszty były czworoboczne w planie, wysunięte przed sąsiednie kurtyny i równej z nimi wysokości. W trakcie prac z XV wieku w części południowo – wschodniej i północno – wschodniej wzniesiono baszty okrągłe lub półkoliste, chroniące newralgicznych narożników miasta.
Wjazd do miasta prowadził trzema bramami. Od północy funkcjonowała Bydgoska, znajdująca się na przedłużeniu zachodniej pierzei rynku, od wschodu Toruńska, zwana także Gniewkowską, Żydowską lub Warszawską, a od południa Poznańska nazywana też Strzelińską i Mątewską. Mieściły się one w wieżach bramnych z przejazdami w przyziemiu, przy czym co najmniej brama Toruńska poprzedzona była przedbramiem. Poza głównymi bramami funkcjonowała również furta, usytuowana w południowej części odcinka zachodniego.
Zamek inowrocławski prawdopodobnie wpisany był w narożnik murów miejskich, ale oddzielał się od zabudowy miasta przekopem i być może własnym murem. Składał się z budynku bramnego po stronie wschodniej, czterokondygnacyjnego budynku czy też wieży mieszkalnej po stronie zachodniej i drewnianych zabudowań gospodarczych. Na dziedzińcu funkcjonowała też studnia. Budynek mieszkalny wzmocniony był narożnymi przyporami. Jego piwnica dzieliła się na dwie niepodsklepione komory, a wyższe kondygnacje miały po trzy pomieszczenia. Na wschód od zamku znajdował się umocniony przygródek z szachulcową wieżą, zabezpieczony fosą przez którą przerzucono most na palach. Znajdować się na nim miała piekarnia, spichlerz, młyn koński i stajnia.
Stan obecny
Zachowały się jedynie dwa skromne fragmenty muru miejskiego o niepełnej wysokości i silnie przemurowane. Większy, o długości około 25 metrów znajduje się w południowej części dawnego obwodu (na tyłach ulicy Kasztelańskiej i Poznańskiej), mniejszy natomiast, około 10 metrowej długości w północnej części wschodniego odcinka (po północnej stronie ulicy Kilińskiego).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Frycz J., Architektura i sztuka Inowrocławia [w:] Dzieje Inowrocławia, red. M.Biskup, t. 2, Warszawa-Poznań-Toruń 1982.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 2, architektura obronna, Kalisz 2011.
Widawski J., Miejskie mury obronne w państwie polskim do początku XV wieku, Warszawa 1973.