Historia
Najstarsza wzmianka źródłowa o osadzie Hévízgyörk (w średniowieczu zwanej Vámosgyörk) pojawiła się w 1438 roku, kiedy to znajdowała się w rękach rodzin Pohárnok i Fórnak, a pierwsza udokumentowana wzmianka o kościele odnotowana została w 1472 roku, choć nosił on wówczas wezwanie św. Piotra. Była to druga budowla sakralna jaką wzniesiono we wsi, bowiem pierwszy, późnoromański kościół wybudowany został w XIII wieku, a na jego miejscu wzniesiono pod koniec XIII lub na początku XIV wieku nową świątynię, powiększoną następnie o wieżę i zakrystię w XV stuleciu.
Wieś miała zostać wyludniona około 1530 roku w toku walk z Turkami, ale jeszcze w 1565 roku odnotowano ją w spisie podatkowym pod nazwą Hewyzgeork. Po tym okresie od 1593 do 1637 roku nie była już wzmiankowana, wydaje się więc, iż przez kilka lat była niezamieszkiwana. Wiązało by się to z porzuceniem kościoła i pogorszeniem jego stanu. Po odtworzeniu populacji wsi w połowie XVII wieku, kościół, na co skarżyli się katolicy, znajdował się w posiadaniu społeczności protestanckiej. Między 1662 a 1666 powrócił do katolików, gdyż odnotowano, że mieszkańcy Hévízgyörk płacili 12 forintów rocznie dziesięciny, ale był świątynią filialną, nie parafialną. W 1733 roku kościół poddano remontowi i barokowej przebudowie, zaś niedługo później, około połowy XVIII wieku, zmieniono jego patrona na św. Marcina. Po uderzeniu w kościelną wieżę pioruna w 1771 roku i późniejszych naprawach, świątynia prawdopodobnie funkcjonowała nieprzerwanie przez całe XIX stulecie.
W 1924 roku przez Hévizgyörk przeszła wielka burza, która szkodziła kościół, tak że przestał się nadawać do odprawiania nabożeństw. Ówczesny proboszcz poświęcił się budowie nowego kościoła, przez co średniowieczną świątynię chciano nawet zburzyć i wykorzystać jej materiały budowlane. Na szczęście nie doszło do tego i zabytek wyremontowano. Kościół był użytkowany nieprzerwanie do II wojny światowej, kiedy to uległ zniszczeniu w trakcie walk. Odbudowę przeprowadzono w latach 1985 – 1989.
Architektura
Pierwszy kościół z XIII wieku był bardzo małą budowlą późnoromańską, wzniesioną na planie prostokąta z półkolistą apsydą po stronie wschodniej. Jego fundamenty wykonano z łamanego kamienia, natomiast wnętrze apsydy, a być może także i nawy, pokryto tynkiem. W zachodniej części nawy prawdopodobnie znajdowała się empora lub rodzaj małej kruchty, której służyła poprzeczna ściana.
Kościół z przełomu romanizmu i gotyku zbudowany został na miejscu starszej budowli, częściowo przy wykorzystaniu materiału rozbiórkowego. Wzniesiono go z dużych, raczej niedbale murowanych kamiennych bloków. Początkowo uzyskał prostokątną nawę oraz węższe, krótsze i niższe, również czworoboczne prezbiterium, usytuowane po stronie wschodniej. W południowej ścianie nawy przebito trzy niewielkie, obustronnie rozglifione okna oraz portal wejściowy. Po jednym oknie umieszczono w południowej i wschodniej ścianie prezbiterium, w ścianie zachodniej mogło znajdować się jedynie okno doświetlające poddasze, natomiast elewacja północna jak w wielu kościołach średniowiecznych pozbawiona była otworów.
Kościół XIV-wieczny nie posiadał bogatych detali architektonicznych, była to budowla prosta zarówno pod względem układu, jak i wykonania. Wyróżniało się jedynie okno wschodnie o nietypowym, sfazowanym zwężeniu w dolnej i górnej części, choć było to rozwiązanie niewymyślne, pozbawione np. bardziej wyszukanego, popularnego wówczas trójliścia lub czwórliścia. To, czego nie zrobili rzeźbiarze w kamieniu, nadrobili malarze. W prezbiterium kościoła ściany ozdobiono malarstwem ornamentalnym i figuratywnym. Przestrzeń tą przykryto sklepieniem kolebkowym, natomiast nawę wieńczył drewniany strop.
Prawdopodobnie w XV wieku po zachodniej stronie nawy zbudowana została czworoboczna wieża, a w oddzielnej fazie budowlanej po północnej stronie prezbiterium dostawiona została zakrystia. Wieżę wzmocniono od zachodu dwoma niskimi przyporami, pomiędzy którymi utworzono portal wejściowy do kondygnacji przyziemia. Miała ona, podobnie jak cała wieża, trapezowaty w planie kształt. Pełniła rolę kruchty, od południa doświetlanej szczeliną, otwartej na nawę szeroką arkadą. Wyjątkowym rozwiązaniem było umieszczenie około XVI wieku w południowo – zachodnim narożniku podwieżowej kruchty pieca, osadzonego na głębokości 25-30 cm. Służył on nie tylko do ogrzewania wnętrza kościoła, ale i do wypiekania chleba.
Stan obecny
Kościół został odbudowany w latach 80-tych XX wieku, dzięki czemu jest dziś malowniczą, w większości pozbawioną nowożytnych przekształceń, średniowieczną budowlą, z charakterystycznymi pobielonymi elewacjami. W trakcie prac remontowych większość zmian wprowadzonych w okresie baroku została usunięta, przywrócono oryginalne okna w nawie, prezbiterium i wieży, pozostał jedynie nowożytny portal w przyziemiu tej ostatniej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
A hévizgyörki középkori templom. Egy XIII. századi romtemplom régészeti feltárása és műemléki helyreállítása, red. I.Asztalos, Aszód 1989.