Historia
Klasztor wybudowany został na terenie wsi zwanej w XI wieku Pályi, nazwanej od swego patrona, św. Pawła, która po dodaniu przyrostka Ér, w późniejszych wiekach zaczęła być nazywana Érpály, a następnie od XVI wieku Herpály. Klasztor prawdopodobnie założony został około czwartej ćwierci XII wieku z fundacji prywatnej, ale z powodu braku przekazów pisemnych nie ma pewności ani co do założycieli, ani nawet konwentu który został sprowadzony do Herpály. Najczęściej przyjmuje się, iż był to zakon benedyktyński, choć pierwszymi mnichami mogli również być członkowie zakonu premonstratensów. Najstarsze murowane zabudowania konwentu z kościołem na czele wzniesione zostały zapewne na przełomie XII i XIII wieku.
W czasie najazdu mongolskiego na Węgry z lat 1241 – 1242, wieś wraz z klasztorem mogła zostać zniszczona, a kościół klasztorny uszkodzony. Usuwanie skutków spustoszeń trwało zapewne przez całą drugą połowę XIII wieku, przy czym kościół konwentu został pod koniec tamtego stulecia i na początku XIV wieku przebudowany. Średniowieczne losy klasztoru nie zostały odnotowane w źródłach pisanych, wiadomo jedynie z dokumentu podziału majątku z 1418 roku, iż we wsi Herpály znajdowały się cztery ulice i trzy gospody. Przypuszczalnie miejscowy konwent nie posiadał zbyt dużej rangi, a jego znaczenie dodatkowo zmalało w schyłkowej części średniowiecza, charakteryzującej się problemami wielu domów klasztornych.
Nie wiadomo do kiedy klasztor funkcjonował. Mógł zostać porzucony i zniszczony już w XVI wieku wraz z nadejściem idei reformacji oraz postępami wojsk tureckich. W 1658 roku okoliczne ziemie spustoszyli Tatarzy, a dwa lata później Turcy. Na początku XIX wieku po dawnym klasztorze pozostały już tylko dwie wieże kościoła i ruiny korpusu z zakrystią. W 1842 roku rozebrano grożącą zawaleniem wieżę północną, natomiast w 1854 roku prywatny właściciel usunął najwyższą kondygnację wieży południowej. Pozostała część zachowanej wieży została wyremontowana w 1959 i w latach 70-tych XX wieku, kiedy przeprowadzono też badania archeologiczne kościoła.
Architektura
Klasztor w Herpály założony został na niewielkim wywyższeniu terenu wybijającym się z nizinnego terenu, w zakolu niedużej rzeki, po wschodniej stronie osady Berettyóújfalu. W średniowieczu całe założenie otoczone było przekopem. Składało się z kościoła klasztornego oraz zapewne z zabudowań klauzury i koniecznych do funkcjonowania konwentu pomieszczeń gospodarczych, których kształt jak dotąd pozostaje niewiadomą.
Dominantą klasztoru od końca XIII wieku był wzniesiony z cegły kościół, o formie trójnawowej, czteroprzęsłowej bazyliki z krótkim, czworobocznym prezbiterium po wschodniej stronie nawy głównej. Prezbiterium flankowały od północy i południa przez dwie niewielkie, czworoboczne kaplice na zakończeniu naw bocznych. Fasadę zachodnią kościoła tworzyły dwie czworoboczne wieże, pomiędzy którymi rozpostarta została arkada szerokiej kruchty. Dodatkowo od południa z ostatnim przęsłem nawy bocznej sąsiadowała kwadratowa w planie zakrystia, a na wysokości trzeciego przęsła od zachodu umieszczona była płytka kruchta.
Wieże kościoła od zachodu wzmocnione były uskokowymi przyporami. Prawdopodobnie miały cztery kondygnacje wysokości, z elewacjami dwóch pierwszych przeprutymi jedynie niedużymi, półkoliście zamkniętymi oknami od północy i południa. Dwie najwyższe kondygnacje z powodu umieszczenia w nich dzwonów, posiadały wysokie przeźrocza. Przypory zastępowały tam już narożne lizeny, łączone nad przeźroczami fryzami arkadkowymi. Tuż nad fryzem zastosowano bardziej nietypowe zdobienie w postaci czterech rzędów umieszczanych pod skosem cegieł
Wnętrze korpusu kościoła dzieliły trzy pary bogato wertykalnie oprofilowanych filarów. Z czterech głównych stron umieszczono wałki, natomiast między nimi utworzono po dwa ostre kanty z ustawionych pod skosem cegieł. Dwa filary zachodnie dodatkowo osadzone były na ośmiobocznych cokołach, prawdopodobnie z tego względu, iż miały za zadanie podtrzymywać emporę. Wnętrze korpusu było podsklepione przy wykorzystaniu filarów przyściennych w nawach bocznych, przy arkadzie tęczy i przy ścianie zachodniej. Przęsła charakteryzowały się różną wielkością. W nawie głównej były prostokątne z dłuższymi bokami ustawionymi w poprzek osi kościoła, zaś w nawach bocznych krótsze, bardziej zbliżone do kwadratów, za wyjątkiem skrajnych przęseł wschodnich. Te ostatnie sąsiadowały z bocznymi kaplicami, których wnętrza były półkoliście zamknięte, pomimo iż od strony zewnętrznej zakończono je prostymi ścianami.
Stan obecny
Do czasów współczesnych przetrwała jedynie wieża południowa kościoła klasztornego. Jej uszkadzane przez stulecia mury są dziś mocno uzupełnione współczesną cegłą, zwłaszcza na poziomie trzeciej kondygnacji, prawie całkowicie zniszczonej w trakcie drugiej wojny światowej, a także w przyziemiu, gdzie cegły były intensywnie podbierane w okresie nowożytnym. Nie zachowała się kondygnacja czwarta wieży, rozebrana już w XIX stuleciu. O układzie pozostałej części kościoła świadczą uczytelnione przez archeologów partie murów przyziemia korpusu, prezbiterium, bocznych kaplic i zakrystii kościoła. Widoczne są również dolne części filarów międzynawowych.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Módy G., Berettyóújfalu. A herpályi Csonkatorony, Budapest 1993.
Módy G., Kozák K., A herpályi templomromnál végzett régészeti kutatás és helyreállítás (1972—1975), „Bihari Múzeum Évkönyve 1”, Berettyóújfalu 1976.
Némethy G., A herpály-i Csonkatorony és a kiásott templomalapok [w:] A Biharvármegyei és Nagyváradi Régészeti és Történeti Egylet 1903/909-iki Évkönyve, Nagyvárad 1909.
Szőcs P.L., Private Monasteries of Medieval Hungary (Eleventh to Fourteenth Centuries): A Case Study of the Ákos Kindred and its Monasteries, Budapest 2014.