Herencsény – kościół Haraszti

Historia

   Kościół zbudowany został pod koniec XIII wieku lub na początku XIV stulecia, pierwotnie we wsi Haraszti, która po raz pierwszy wzmiankowana była w dokumentach w 1290 roku. W XVI wieku na skutek szerzenia się ruchu reformacji przejęty został przez protestantów, którzy być może na początku XVII wieku przeprowadzili jego remont. Co ciekawe, po zakończeniu prac naprawczych w ziemi zakopano ceramikę z ofiarami zakładzinowymi, wskazującymi na wciąż żywe praktyki przedchrześcijańskie. Jako, że na skutek walk z Turkami wieś Haraszti była już wówczas wyludniona, do remontu kościoła przyczynić się mógł zły stan świątyni w pobliskiej osadzie Herencsény, ewentualnie funkcje sakralne przywrócili mu Turcy, na co wskazywałaby jego późniejsza, popularna wśród okolicznej ludności nazwa „kościół turecki”. Ewentualnie do remontu doszło dopiero na początku XVIII wieku, ale do ofiar zakładzinowych użyto starszego typu ceramiki. W tym wypadku inicjatorami i fundatorami naprawy kościoła byłaby ziemiańska rodzina Sréter. Jakkolwiek było, do początku XIX stulecia budynek z powodu braku wiernych ponownie podupadł. W 1854 roku zaczął być wykorzystywany jako spichlerz, co doprowadziło do kolejnych częściowych przekształceń. Funkcje gospodarcze kościół pełnił do lat 80-tych XX wieku.

Architektura

   Kościół wybudowano na stoku wzgórza, opadającego w dolinę niewielkiego strumienia po stronie wschodniej. W większości wzniesiony został z nieopracowanego kamienia bazaltowego i większych kwadr używanych do wzmocnienia narożników. Otrzymał formę typową dla wczesnogotyckich wiejskich świątyń, składającą się z pojedynczej niewielkiej nawy na planie prostokąta oraz węższego, niższego i krótszego prezbiterium, także wzniesionego na planie czworoboku. Obie części przykryte zostały dachami dwuspadowymi, opartymi na trójkątnych, pozbawionych zdobień szczytach.
   Proste elewacje kościoła pierwotnie rozdzielone były niedużymi, lancetowatymi oknami o głębokich rozglifieniach od strony wewnętrznej i krótszych od strony zewnętrznej. Po jednym oknie przebito we wschodniej i południowej ścianie prezbiterium, dwa kolejne prawdopodobnie znajdowały się w południowej ścianie nawy. Ściany północne nawy i prezbiterium zgodnie ze średniowieczną tradycją budowlaną nie zostały przebite żadnym oknem, wyjątkowo natomiast utworzono nieduże okno w szczycie wschodnim nawy, ponad dachem prezbiterium. Okno umieszczone w ścianie wschodniej prezbiterium otrzymało na całej wysokości delikatne profilowanie dwoma wklęskami.
   Wejście do wnętrza wiodło dość niespodziewanie od północy, być może ze względu na ukształtowanie terenu i pierwotnych zabudowań wsi. Utworzono w nawie ostrołucznie zamknięty portal, oryginalnie zdobiony subtelnym profilowaniem. W środku nawę od prezbiterium oddzielono ostrołuczną, sfazowaną arkadą tęczy, w której po bokach umieszczono wąskie wnęki, półki ścienne być może przeznaczone na figury lub źródła światła. Jedną z nich można było pierwotnie zamykać, zapewne więc służyła do przechowywania kościelnych precjozów. Nawę początkowo przykrywał drewniany strop nad którym funkcjonowało poddasze. W prezbiterium znajdowało się sklepienie krzyżowe, z żebrami spiętymi w miejscu przecięcia zwornikiem z wizerunkiem róży.

Stan obecny

   Kościół jest dziś zadbaną, wyremontowaną budowlą, o zachowanym XIV-wiecznym układzie z kilkoma pierwotnymi detalami architektonicznymi. W XIX wieku przekształcone zostały okna nawy, a w południowej ścianie prezbiterium przebito duży otwór wejściowy. Zachowało się natomiast okno wschodnie prezbiterium, wschodnie okno nawy w szczycie i portal północny w nawie, choć dość mocno zwietrzały. Wewnątrz najcenniejsza pozostaje arkada tęczy z dwoma XIV-wiecznymi wnękami. Sklepienie w nawie jest dodatkiem całkowicie nowożytnym, założonym w czasie remontu z XVII lub XVIII wieku. Również widoczne obecnie sklepienie w prezbiterium pochodzi z czasu nowożytnego remontu.

pokaż zabytek na mapie

powrót do indeksu alfabetycznego

bibliografia:
Gyulai É., Az Észak-magyarországi régió épített öröksége, „Észak-magyarországi Stratégiai Füzetek”, évf. XVII, Miskolc 2020.

Zólyomi J., Herencsény története, Balassagyarmat 1998.