Historia
Kościół Wniebowzięcia NMP w Gyugy po raz pierwszy pojawił się w źródłach pisanych w 1231 roku, jego budowę podjęto natomiast około pierwszej ćwierci XIII wieku. W okresie wczesnogotyckim kościół został powiększony od strony zachodniej.
W latach 1543 – 1544, a następnie w 1555 roku tereny na południe od Balatonu najechały wojska tureckie. Siły węgierskie próbowały zapobiegać muzułmańskim postępom budując w pośpiechu obwarowania w kluczowych dla obrony punktach, także przy kościołach i klasztorach. Pośród nich ufortyfikowany został także kościół w Gyugy, o którym ostatnie wzmianki ze schyłku średniowiecza pojawiły się w 1536 roku. Prawdopodobnie niedługo później został zniszczony i pozostawał w ruinie aż do XVIII wieku.
Kościół został podniesiony z ruin w 1733 roku, a następnie wyremontowany w 1834 roku. W latach 90-tych XX wieku znajdował się jednak ponownie w bardzo złym stanie. W latach 1996 – 2004 László Gere prowadził na jego terenie wykopaliska archeologiczne i badania architektoniczne, po których zabytek wyremontowano, częściowo przywracając mu jego średniowieczną formę.
Architektura
Kościół zbudowany został z cegły jako niewielka, jednonawowa budowla na planie krótkiego prostokąta z półkolistą apsydą po stronie wschodniej. Jego oświetlenie zapewniały wąskie, nieduże okna, osadzone w uskokowych, półkoliście zamkniętych wnękach. Zgodnie ze średniowieczną tradycją budowlaną okien pozbawiona była elewacja północna, przebito je tylko od południa i wschodu, oraz być może w elewacji zachodniej. Naroża nawy wzmocniono lizenami, połączonymi z cokołem z którego w ścianie południowej wyrastał płytki ryzalit i wimperga portalu wejściowego. Portal uzyskał półkoliste zamknięcie, profilowane uskokami z umieszczonym w nich wałkiem. Elewację południową ozdobiono także nad cokołem półkolistym gzymsem.
Wczesnogotycka rozbudowa kościoła doprowadziła do jego przedłużenia od strony zachodniej, co dwukrotnie zwiększyło wielkość budowli. Nową część nawową od południa doświetlono trzema lancetowatymi oknami, a od zachodu wzmocniono czterema przyporami, umieszczonymi w narożnikach prostopadle do siebie. Przebudowane zostało także prezbiterium, ale co ciekawe nie uzyskało ono formy czworobocznej, jak większość powstających w tym okresie świątyń, ale wzniesiono ponownie półkolistą apsydę, o nieco tylko większych rozmiarach. W kolejnej fazie gotyckiej przebudowy po północnej stronie wschodniej części korpusu wybudowano zakrystię o wymiarach 5,4 x 4,2 metra. Następnie wzniesiona została zachodnia wieża o wymiarach 4,6 x 2,9 metra, zbudowana z cegły, z dwoma narożnymi przyporami po stronie zachodniej, usytuowanymi pod skosem.
U schyłku średniowiecza kościół otoczony został ziemnymi obwałowaniami. Najdalej wysunięty południowy kraniec wału przebiegał 21 metrów od kościoła, najbliższy, utworzony za prezbiterium i po stronie północnej, w odległości około 5-7 metrów. Prawdopodobnie przed wałem pierwotnie utworzony był przekop.
Stan obecny
Dzięki przeprowadzonym na przełomie XX i XXI wieku badaniom i pracom renowacyjnym kościół częściowo odzyskał formę z okresu średniowiecza. Dotyczy to zwłaszcza apsydy po stronie wschodniej oraz elewacji południowej, gdzie zrekonstruowano dwa okna romańskie, pierwotny portal wejściowy oraz trzy okna wczesnogotyckie. Całkowitemu zniszczeniu uległa wieża dlatego ściana zachodnia ma dziś formę nowożytną. Znacznie przekształcona została także zakrystia po stronie północnej. W pobliżu widoczne są relikty obwałowań z pierwszej połowy XVI wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Gere L., A gyugyi templom régészeti-műemléki kutatásának eredményei, „Műemlékvédelem”, 49/2005.
Nováki G., „Gondolják, látják az várnak nagy voltát…” Néhány gondolat egy tanulmánykötet kapcsán, „Castrum 4″, 2/2006.