Historia
Pierwszą obwarowaną siedzibę u ujścia rzeki Raby do Duny wznieśli Rzymianie w trakcie tworzenia prowincji Panonia w latach 30-tych i 40-tych p.n.e. Obóz wojskowy nazwany przez nich Arrabona początkowo był budowlą drewniano – ziemną, rozbudowaną przy użyciu kamienia do formy cywilnej osady na przełomie I-II wieku, w epoce Flawiuszów. Arrabona spłonęła w czasie wojen markomańskich około 160-170 roku, ale została odbudowana i w nowej formie funkcjonowała do początku IV wieku. Przypuszczalnie za czasów Konstantyna Wielkiego, wzniesiono nowe obwarowania obejmujące większy zasięg terenu, ale osada poza murami wyludniła się, zaś jej mieszkańcy przenieśli się w zasięg fortyfikacji. Prawdopodobnie w niespokojnym okresie początku V wieku Arrabona padła ofiarą oblężenia, choć ciągłość osadnicza nie została przerwana i ludzie mieszkali w obrębie zrujnowanych murów aż do czasu przybycia Awarów w VI stuleciu.
W 791 roku kampanię wojenną przeciw Awarom przeprowadził Karol I Wielki, król Franków i Longobardów, dzięki czemu po podboju okolicznych terenów arcybiskup Salzburga zdołał w IX wieku wybudować swój dwór w murach dawnej rzymskiej fortecy. W dokumencie z X wieku osada nazywana była już Rapa, w związku z niemiecką nazwą Raab, jednak wkrótce do Kotliny Panońskiej napłynęli Węgrzy i w drugiej połowie X wieku miasto dostało się w ręce dynastii Arpadów. Król Stefan I uczynił Győr siedzibą administracji komitatu i powołanego w 1001 roku biskupstwa.
Między 1030 a 1052 Konrad II a następnie cesarz Henryk III przeprowadzili kilka kampanii przeciwko Węgrom. Podczas ataku Konrada w 1030 roku armia niemiecka posuwała się na południowym brzegu Dunaju do Raby, w 1043 Henryk III dotarł do Rábcy tą samą trasą, a w 1044 Niemcy przeszli przez Rábcę i Rabę. W pobliżu Győr znalazła się także w 1051 roku cesarska flota wojenna. Kampanie te mogły skłonić węgierskich władców do wzmocnienia zamku i miasta Győr o obwałowania drewniano – ziemne, wzniesione w oparciu o stare fortyfikacje rzymskie.
W 1241 roku podczas najazdu mongolskiego Győr zajął książę austriacki Fryderyk Babenberg. Gdy horda azjatycka ustąpiła z Kotliny Panońskiej Węgrzy oblegli zamek, przypuszczalnie niszcząc w trakcie walk XI-wieczny wał. Mimo to Győr był w stanie wytrzymać atak Mongołów na początku 1242 roku. Walki z lat 1241 – 1242 stały się impulsem do podjęcia w drugiej połowie XIII wieku budowy kamiennych murów, rozwijała się także szybko zabudowa mieszkalna, zwłaszcza że w 1271 roku Stefan V nadał mieszkańcom Győr prawa miejskie Székesfehérvár. Dzięki nowym obwarowaniom zamek odegrał ważną rolę w walkach z Austriakami i Czechami w 1273 roku. Zajęty przez Przemysła Ottokara II został odbity przez Węgrów Władysława IV Kumańczyka dopiero po trzech latach, z pomocą swojego sojusznika Rudolfa Habsburga.
Na początku XIV wieku Győr było jednym z ważniejszych ośrodków Królestwa Węgierskiego. Z tego powodu król Karol Robert w latach 1310 – 1320 trzymał je we własnych rękach, a latem 1318 sam przebywał na zamku przez dłuższy czas. W tym roku biskup Miklós Kőszegi zaprotestował do papieża przeciwko temu, że zamek i posiadane przez niego dochody były zajmowane przez władcę, ale protest ten najpewniej był nieskuteczny, ponieważ w 1337 roku, po śmierci biskupa Miklósa, Karol przekazał biskupstwo Győr swojemu nieślubnemu synowi, księciu Kolomanowi, a ten około połowy XIV wieku zburzył romański pałac biskupi i wybudował na jego miejscu większy gotycki zamek.
W 1403 roku biskup János Héderváry, działając w imieniu króla Neapolu Władysława I, pretendenta do tronu węgierskiego, zbuntował się przeciwko Zygmuntowi Luksemburczykowi. Dowódcy Zygmunta, Miklós Garai i Ścibor ze Ściborzyc, zajęli więc zamek Győr, a król wyznaczył Bálinta Alsániego na urząd biskupa. János Héderváry wkrótce pogodził się z Zygmuntem, dzięki czemu Győr pozostało bezpieczne w okresie wojen husyckich. Dopiero w 1440 roku Ulryk II Cylejski, jeden z największych posiadaczy ziemskich na Węgrzech, oraz królowa Elżbieta Luksemburska, pragnąc korony dla swojego syna Władysława Pogrobowca, obsadzili Győr garnizonem. W odwecie zamek obległy wojska Jánosa Hunyadiego, zwolennika Władysława I Warneńczyka, szturmy były jednak nieskuteczne. Dzięki mediacji legata papieskiego, kardynała Cesariniego, rozpoczęto w Győr rokowania. Ugodę podpisano pod koniec 1442 roku, ale kilka dni później Elżbieta zmarła. W tym czasie zamek i miasto zajął Fryderyk Habsburg, książę Austrii i król Niemiec, który nabył je za 3000 złotych forintów i trzymał w swoich rękach do 1447 roku.
Późnogotycki remont i rozbudowa zamku biskupiego nastąpiły dopiero po przywróceniu na Węgrzech pokoju, za panowania króla Macieja Korwina, głównie w latach 1481 – 1486, gdy biskupem Győr był Orbán Dóczy z Nagylucse. Prace ostatecznie zostały ukończone w epoce Jagiellonów w pierwszej połowie XVI wieku. W 1529 roku dowódca zamku, Kristóf Lamberg, w obawie przed oblegającymi Wiedeń Turkami uciekł z Győr i podpalił zabudowania. Zapoczątkowało to upadek średniowiecznego zamku, którego rozbiórka miała miejsce zwłaszcza po pożarze z 1566 roku. W drugiej połowie XVI wieku nastąpiła też gruntowna przebudowa obwarowań miasta, zastąpionych nowożytnymi fortyfikacjami bastionowymi. Paradoksalnie wiązało się to ze wzrostem znaczenia Győr, które stało się twierdzą przygraniczną, ale oznaczało koniec dla średniowiecznych obwarowań.
Architektura
Győr usytuowano w zakolu płynącej po stornie zachodniej rzeki Raby, wpadającej na północy do Duny. Nieco wyżej, na północnym – zachodzie, z Duną łączyła się także rzeka Rábca, a każdy z tych cieków wodnych miał liczne odnogi i rozlewiska, obszar więc wokół osady był podmokły i bagnisty, silnie zabezpieczony naturalnymi warunkami terenu. Zamek i miasto ulokowano na nadrzecznym wywyższeniu terenu, w pobliżu dwóch przepraw.
Średniowieczne obwarowania Győr powstały na miejscu i przy wykorzystaniu reliktów fortyfikacji rzymskich z IV wieku. Miały one w planie kształt zbliżony do trójkątna prostokątnego z prostymi odcinkami południowym i wschodnim, oraz poprowadzonym łukiem fragmentem północno – zachodnim, dopasowanym do koryta rzeki Raby. Mur rzymski miał około 2,8 metra grubości i wzmocniony był regularnie rozstawionymi, drobnymi, podkowiastymi basztami o szerokości 3 metrów. Nieco większe, cylindryczne wieże przypuszczalnie wzmacniały trzy naroża Arrabony. W XI wieku obwarowania te znajdowały się jeszcze w na tyle dobrym stanie, iż za i nad rzymskimi murami zbudowano drewniano – ziemny wał, a po wewnętrznej stronie wału dostawiono rząd drewnianych budynków.
W drugiej połowie XIII wieku stare rzymskie mury posłużyły jako fundamenty pod nowe obwarowania, dlatego średniowieczny system kamiennych murów w planie zbliżony był do rzymskiego fortu. Południowego odcinka przypuszczalnie broniły cztery niewielkie półkoliste lub podkowiaste baszty, wzniesione w regularnych odstępach pomiędzy dwoma narożnymi większymi basztami podkowiastymi. Wszystkie one mogły być otwarte od strony wewnętrznej, a z pewnością były silnie wysunięte przed sąsiednie kurtyny, co stwarzało dobre możliwości do ostrzału flankowego. Drugi najbardziej zagrożony odcinek, wschodni, wzmocniony był dwoma drobnymi basztami, czworoboczną basztą bramną oraz czworoboczną basztą narożną (północno – wschodnią). Największe zmiany wprowadzono w odcinku obwarowań od strony rzeki, gdzie kurtyny muru miały liczne załamania, ale tylko dwie baszty: czworoboczną i nieregularną wieloboczną. Ponadto niektóre fragmenty tamtejszego muru wzmocniono przyporami.
Wyjątkową budowlą w XIII-wiecznych obwarowaniach Győr była masywna, czworoboczna wieża, usytuowana w pobliżu południowo – wschodniego narożnika. Znajdowała się ona w całości po wewnętrznej stronie fortyfikacji, tak, iż jej południowa ściana tworzyła zarazem część kurtyny muru. Prawdopodobnie oprócz funkcji obronnych najbardziej newralgicznego punktu miasta, pełniła ona także rolę mieszkalną. W XIV wieku teren w sąsiedztwie wieży, tworzący południowo – wschodni narożnik Győr, został odgrodzony od reszty miasta wewnętrznym murem. W jego długości umieszczono czworoboczną wieżę bramną, strzegącą wjazdu od strony drogi łączącej się z katedrą.
W XIV wieku zachodni narożnik Győr oddzielony został poprzecznym murem od pozostałej części założenia. Utworzono w ten sposób teren pałacu biskupiego, składającego się z rzędu zabudowań w północno – wschodniej części niewielkiego dziedzińca. Pałac mógł mieć w planie kształt litery L dostawionej do murów obronnych, przy czym budynek północny krótszego skrzydła pochodził jeszcze z XIII wieku, a długie, jednotraktowe skrzydło wschodnie dostawiono w XIV stuleciu, częściowo na fundamentach dworu z XII wieku. W połowie długości tego ostatniego znajdował się przejazd bramny z ostrołucznym portalem, do którego wjazd odbywał się po drewnianym, w części zwodzonym moście, przerzuconym nad suchą fosą. Mniejsza furta, skierowana w stronę rzeki, znajdowała się w grubym aż na 3 metry murze północnym.
W drugiej połowie XIV wieku obronę zamku wzmocniono budując od strony miasta drugi, zewnętrzny mur i poszerzając przekop z obmurowanymi skarpami do 14 metrów. Jego głębokość wynosiła aż 6 metrów. Przedłużony przejazd bramny umieszczony został w czołowej części w przyziemiu czworobocznej wieży wypełniającej szerokość parchamu. Jej fasadę skierowano na katedrę, a wjazd w przyziemiu wieży ponownie wyposażono w most zwodzony, prawdopodobnie po podniesieniu przedniej części, w tylnej partii chowany do dołu wewnątrz korytarza bramnego. Dodatkowo od południa na terenie parchamu z wieżą sąsiadował czworoboczny budynek o nieznanym przeznaczeniu.
W drugiej połowie XV wieku północne skrzydło pałacu zostało znacznie powiększone i przebudowane w stylistyce późnogotyckiej. Mniejsze nowe pomieszczenie zbudowano na wschodnim krańcu, a trzy większe po zachodniej stronie, z których jedno usytuowano prostopadle do dwóch pozostałych. Okna uzyskały późnogotyckie, czworoboczne ościeża wypełnione krzyżami, większe na pierwszym piętrze i mniejsze na drugim. Przed północną elewacją z widokiem na rzekę, na wysokości pierwszego piętra, zbudowano wykusz z szerokimi oknami, wsparty na trzech filarach. Ponadto przed elewacją południową, od strony dziedzińca wykonano ozdobną klatkę schodową na planie litery L. Równolegle z tymi pracami podwyższono wieżę bramną o dwie nowe kondygnacje, a jej fasadę ozdobiono wnęką zwieńczoną trzema półkolistymi arkadami opartymi na kamiennych wspornikach, dekorowaną malowanym, czworoboczno – krzyżowym wzorem i herbem Andegawenów umieszczonym pod baldachimem, pomiędzy otworami okiennymi pierwszego i drugiego piętra. Kolejne herby biskupów i Macieja Korwina wymalowane zostały pod arkadami.
Po południowej stronie wieży bramnej, na miejscu XIV-wiecznego budynku, około 1489 roku wzniesiono dwukondygnacyjną kaplicę, która wypełniła szerokość parchamu, z oszkarpowanym prezbiterium zwróconym ku wschodowi. Wnętrze właściwej kaplicy, znajdującej się na pierwszym piętrze, przykryto sklepieniem żebrowym tworzącym sieciowy układ wzorów, podtrzymywanym przez obłe, sięgające posadzki służki, z kapitelami o bogatej dekoracji roślinnej. Jej oświetlenie zapewniały duże, ostrołuczne okna wypełnione dwudzielnymi maswerkami. Niższa kondygnacja na jakimś etapie pełniła rolę blokowanej ryglem furty dla pieszych, podczas gdy przejazd bramny w sąsiedniej wieży otwierano jedynie dla ruchu konnego.
Stan obecny
Średniowieczny zamek w Győr przetrwał jedynie w niewielkiej części i to w formie uzyskanej na skutek nowożytnych przekształceń. Późnogotyckie mury zachowała kaplica z drugiej połowy XV wieku oraz sąsiadująca z nią wieża bramna, której fasadę odrestaurowano przywracając dekoracyjne malowidła. Kolejne średniowieczne mury ukryte są pod nowożytnymi elewacjami zabudowań dawnego skrzydła północnego i wschodniego. Średniowieczne detale architektoniczne w postaci XIV-wiecznych ościeży okiennych i rzeźbionego herbu Andegawenów przetrwały na wschodniej ścianie pałacu i wieży bramnej, natomiast późnogotyckie, czworoboczne okna z krzyżami widoczne są w północnym skrzydle. W kaplicy obejrzeć można XV-wieczne sklepienie wraz z system jego podtrzymywania.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Buzás G., Győr vára a középkorban [w:] Győr vára – Erődváros a Rába partján, red. A.Balogh, I.Paszternák, Győr 2018.
Csaba L., A győri Püspökvár építéstörténetének vázlata, „Arrabona – Múzeumi közlemények”, 38/1-2, Győr 2000.
Maggiorotti L., Banfi F., Győr vára, „Hadtörténelmi Közlemények”, évfolyam 34, szám 1, Budapest 1933.