Historia
Pierwszy, romański kościół w Gyöngyöspata zbudowany został w połowie XII wieku, a w pierwszej połowie XIII wieku powiększono go o wieżę i kaplicę, przypuszczalnie pod wezwaniem św. Andrzeja. Osada Pata (od XIX wieku pod nazwą Gyöngyöspata) była przez cały ten czas własnością królewską, aż w 1234 roku król Andrzej II podarował ją swemu stronnikowi, Demeterowi z rodu Aba, synowi Sükkösda. Jego wnukiem był Demeter Nekcsey, który po odziedziczeniu majątku przebudował kościół w latach 30-tych XIV wieku, a następnie ufundował pokrycie jego wnętrza ściennymi malowidłami. Demeter Nekcsey karierę i fundusze zawdzięczał młodemu królowi Karolowi Robertowi, u boku którego stał w trakcie walk z innymi członkami rodu Abów, dzięki czemu uniknął konfiskat po bitwie pod Rozhanovcami w 1312 roku.
W późnych latach XIV wieku i w XV stuleciu patronat nad świątynią przechodził z rąk do rąk, poddawana była ona też kolejnym, gotyckim przekształceniom, zwłaszcza w pierwszej połowie i w latach 60-tych XV wieku, kiedy to z inicjatywy rodu Szécsényi wpierw wzniesiono nową wieżę i utworzono sklepienie w przebudowanym prezbiterium, a następnie założono sklepienia w korpusie nawowym. Nie wiadomo czy kościół poniósł jakieś straty w 1460 roku, w trakcie walk wojsk biskupa Egeru i króla Macieja z najemnymi pohusyckimi oddziałami które zajęły Patę. Na przełomie XV i XVI wieku, gdy osada była już własnością rodów Országh i Losonczy, dobudowano do kościoła kruchtę.
W 1544 roku Pata zajęta została przez Turków, zaś kościół w trakcie walk uszkodzono, między innymi zawaliło się sklepienie w prezbiterium. Prace remontowe przeprowadzono na początku XVII wieku, choć spod okupacji tureckiej osada wyzwolona została dopiero w 1687 roku. Kolejne, niewielkie nowożytne przekształcenia, prowadzone w stylistyce barokowej, miały miejsce w XVIII stuleciu. Pod koniec XIX stulecia przebudowano zwieńczenie wieży, zaś zdewastowaną w trakcie II wojny światowej budowlę gruntownie odnowiono w latach 70-tych XX wieku.
Architektura
Kościół usytuowano na niskim wzgórzu pośrodku osady, rozłożonej w dolinie między wzgórzami. W swej najstarszej, romańskiej formie kościół był małą, jednonawową budowlą składającą się z prostokątnej nawy o wymiarach wnętrza 8,5 x 6,3 metra i półkolistej apsydy po stronie wschodniej o szerokości 3,5 metra i głębokości 3,7 metra. W pierwszej połowie XIII wieku do nawy kościoła dobudowano od zachodu wieżę o wymiarach 4,3 x 3 metry, która mogła być podobna do wieży kościoła św. Demetera w Szeged, a więc o kwadratowej podstawie oraz ośmiobocznych górnych kondygnacjach. Jej dwa zachodnie narożniki podparte zostały przyporami. Mniej więcej w tym samym czasie po północnej stronie nawy wzniesiono dwuprzęsłową kaplicę wielkości 5 x 6 metrów, także wzmocnioną narożnymi, usytuowanymi pod skosem przyporami, oraz jedną przyporą pośrodku elewacji północnej. Wnętrze kaplicy przykryto sklepieniem krzyżowym i otwarto na nawę dwoma arkadami.
W latach 30-tych XIV wieku postanowiono powiększyć prezbiterium kościoła i nadać mu kształt zgodny z coraz bardziej popularnymi formami gotyku. Romańska apsyda została zburzona, zaś na jej miejscu, po wydłużeniu nawy o 4 metry ku wschodowi, wzniesiono prosto zamknięte prezbiterium. Korpus uległ wówczas powiększeniu także na południu. Jego wnętrze postanowiono podzielić na nawy, przy czym węższa południowa pierwotnie na wschodzie kończyła się trójbocznym zamknięciem. Ponadto po północnej stronie korpusu, a po wschodniej stronie kaplicy św. Andrzeja, wybudowano dwa dodatkowe czworoboczne aneksy (zakrystię i kolejną kaplicę).
W pierwszej połowie XV wieku rozebrano romańską wieżę, a na południe od niej, wykorzystując starą ścianą południową, wzniesiono większą wieżę gotycką. Podobnie jak wcześniejsza uzyskała ona czworoboczną podstawę o wysokości dwóch kondygnacji oraz trzy kolejne piętra na planie ośmioboku. Od zachodu podparta została dwoma niskimi, uskokowymi przyporami, pomiędzy którymi utworzono portal wejściowy o bogato profilowanym, siodłowym (dwuramiennym) ościeżu i ciekawej schodkowej archiwolcie zwieńczonej płaskorzeźbioną maską. Powyżej, na pierwszym i drugim piętrze elewacje wieży przebito wąskimi oknami lancetowatymi, a dopiero na trzecim piętrze, gdzie funkcjonowały dzwony, umieszczono większe, dwudzielne okna ostrołuczne. Wieżę zwieńczono przedpiersiem osadzonym na kamiennych, profilowanych wspornikach, pomiędzy którymi utworzono ostrołuczne, uskokowe arkadki.
W XV wieku raz jeszcze przebudowano prezbiterium, które na wschodzie zamknięto wielobokiem (pięć boków ośmioboku) oraz wzmocniono zewnętrznymi przyporami. Ostatnią średniowieczną inwestycją było dobudowanie na przełomie XV i XVI wieku przy zachodniej stronie nawy południowej czworobocznej kruchty, która przysłoniła jedno z okien korpusu. Okno to, podobnie jak inne w korpusie nawowym i prezbiterium, było ostrołucznie zamknięte, rozglifione na zewnątrz, wypełnione dwudzielnym maswerkiem. Zastąpiły one w drugiej połowie XV wieku starsze, wczesnogotyckie okna o zapewne mniejszych wymiarach. Wewnątrz korpus ostatecznie uzyskał podział na trzy nawy, przy czym północna była tak wąska, iż w rzeczywistości jej rolę zapewne pełniła kaplica św. Andrzeja. Nawę główną i południową przykryto sklepieniem żebrowym o układzie sieciowym, zaś w prezbiterium już od wczesnych lat XV wieku znajdowało się sklepienie sześciodzielne. W średniowieczu cały kościół otoczony był kamiennym murem wzniesionym na planie zbliżonym do okręgu.
Stan obecny
Kościół romański w większości rozebrany został w trakcie budowy świątyni gotyckiej, jedynie część murów jego zachodniej fasady wtopiono w późniejszą budowlę, a ściany boczne wykorzystano do wzniesienia dwóch arkad i trzech filarów przyściennych Ponadto południową ścianę romańskiej wieży wykorzystano przy budowie widocznej do dziś wieży gotyckiej. Większość murów obecnego kościoła pochodzi z okresu gotyku, za wyjątkiem nowożytnego aneksu północnego przy prezbiterium oraz hełmu wieży. Przebudowana została również i ujednolicona północna część kościoła przy korpusie nawowym, gdzie znajdowały się dwie średniowieczne kaplice i zakrystia, przy czym kaplica św. Andrzeja została rozebrana w XVIII stuleciu. Na południu nawa boczna utraciła trójboczne zamknięcie, ale zachowała późnogotycką formę. Wewnątrz w XVII wieku odbudowane musiało zostać sklepienie, podobno wzorowane na pierwotnym.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Horváth L., Gyöngyöspata története a jobbágyság intézményének megszüntetéséig, „Mátrai Tanulmányok”, Gyöngyös 2001.
Koppány T., A gyöngyöspatai templom építészeti helyreállítása [w:] A műemlékvédelem elvi kérdései, Eger 1976.
Kovács B., A gyöngyöspatai templom történeti és régészeti kutatása [w:] A műemlékvédelem elvi kérdései, Eger 1976.
Levàrdy F., A gyöngyöspatai templom művészettörténeti kutatása [w:] A műemlékvédelem elvi kérdései, Eger 1976.
Papp T., A gyöngyöspatai Mária Születése templom, “Várak, kastélyok, templomok”, kötetszám február, Pécs 2006.