Historia
Pierwsza pisemna wzmianka o Gacsály pojawiła się w 1264 roku, kiedy to wieś należała do niejakiego Pelbárta z rodu Gutkeled. W XIV wieku osadę dzierżyła już rodzina która przybrała nazwisko Gacsály. Przypuszczalnie z jej inicjatywy w pierwszej ćwierci lub na początku drugiej ćwierci XIV stulecia we wsi zbudowano kościół, prawdopodobnie konsekrowany pod wezwaniem św. Władysława. Po raz pierwszy został on odnotowany na liście papieskich dziesięcin z lat 1332 – 1337. W XVI wieku kościół podupadł z powodu postępującej reformacji oraz walk węgiersko – tureckich. Jego duża część najpewniej znajdowała się w ruinie, aż do momentu gruntownej odbudowy i przebudowy jaką podjęto z inicjatywy protestanckiej społeczności w drugiej połowie tamtego stulecia. Prowadzono ją jeszcze w stylistyce późnogotyckiej. W 1717 roku okoliczne ziemie spustoszone zostały przez Tatarów, a kościół ponownie znalazł się w ruinie. W 1734 roku przystąpiono do jego odbudowy, ukończonej dopiero w 1759 roku. Kolejne nowożytne prace remontowe prowadzono między 1902 a 1911 rokiem.
Architektura
Kościół z pierwszej ćwierci XIV wieku był niedużą wiejską budowlą o układzie charakterystycznym dla przełomu romanizmu i gotyku. Powstał jako konstrukcja ceglana (z kamiennymi detalami architektonicznymi) jednonawowa, z węższym, zamkniętym ścianą prostą prezbiterium po stronie wschodniej i z czworoboczną wieżą na osi fasady zachodniej, podpartą dwoma narożnymi, ukośnymi przyporami, z trzema najwyższymi kondygnacjami przechodzącymi w ośmiobok. Ukośnie położonymi przyporami wzmocnione zostały także w narożnikach nawa i prezbiterium. Wejście do kościoła prowadziło od zachodu, poprzez ostrołuczny, uskokowy portal z trójkątną wimpergą. Wiódł on do podwieżowej, przykrytej krzyżowo – żebrowym sklepieniem kruchty, a dalej do nawy, która zapewne miała także portal wejściowy od południa, od strony głównej drogi przebiegającej przez osadę.
Cechą charakterystyczną i unikalną wnętrza nawy były ostrołucznie zamknięte wnęki, umieszczone w ścianie zachodniej z boku przejścia do kruchty. Ich przeznaczenie nie jest pewne, być może pierwotnie mieściły rzeźbione figury, albo były przeznaczone na siedziska. Ponadto całą zachodnią część nawy wypełniała średniowieczna empora skomunikowana z piętrem wieży. Prezbiterium oddzielone było od nawy arkadą tęczy. Przypuszczalnie nawę przykrywał drewniany strop, prezbiterium zaś było podsklepione. Ściany kościoła, przynajmniej od wewnątrz, mogły być pokryte cienkim, bielonym tynkiem.
W XVI wieku kościół postanowiono powiększyć, co wiązało się z gruntowną przebudową jego nawy i prezbiterium, przy czym w trakcie prac używano cegły i kamieni rozbiórkowych z klasztoru Császló. Ściany północną i południową nawy przesunięto ku stronie zewnętrznej, w niewielkim też stopniu przedłużono korpus ku wschodowi, gdzie dostawiono późnogotyckie prezbiterium o trójbocznym, niesymetrycznym zamknięciu. Od północy do prezbiterium dobudowano prostokątną zakrystię, a wschodnią część kościoła wzmocniono pięcioma przyporami. Trzy kolejne przypory wsparły nawę, przy czym w odróżnieniu od starszych usytuowano je prostopadle do osi kościoła a nie pod skosem. Narożnik północno – wschodni nie otrzymał przypory z powodu umieszczenia tam ściany zakrystii. Ze starej budowli pozostawiono wieżę oraz ściany zachodnie nawy.
Wnętrze późnogotyckiego prezbiterium było przesklepione z użyciem żeber. Jego oświetlenie zapewniały co najmniej dwa okna w południowo – wschodniej części. Prawdopodobnie wykonano też trzy otwory okienne w południowej ścianie nawy. Ich ościeża były kamienne, zamknięte ostrołukami. Najpewniej w nawie wciąż funkcjonowała empora, być może podparta na jednym z odnalezionych ośmiobocznych filarów. W południowo – wschodniej ścianie prezbiterium znajdowało się szerokie siedzisko zwieńczone łukiem odcinkowym.
Stan obecny
Do czasów współczesnych z najstarszego, XIV-wiecznego kościoła zachowała się wieża wraz z portalem zachodnim, a także północna część zachodniego muru nawy wraz z jednym oknem i wnękami utworzonymi w wewnętrznej elewacji (wnęki południowe w ścianie zachodniej są już XVIII-wiecznymi kopiami nisz północnych). Ponadto niektóre wczesnogotyckie detale architektoniczne użyte zostały wtórnie w trakcie nowożytnych prac budowlanych (ościeża okienne, żebra sklepienne, kamienne kwadry z rozebranego klasztoru Császló). Z okresu późnego gotyku zachowała się wschodnia i północno – wschodnia część prezbiterium, jedna z przypór południowych oraz narożnik południowo – zachodni nawy. W latach 2013 – 2014 po przeprowadzeniu badań archeologicznych i architektonicznych kościół został poddany renowacji.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Cabello J., Simon Z., A Gutkeled nemzetség két templomának kutatása a szatmári Erdôháton Gacsály és Zajta [w:] Középkori egyházi építészet Szatmárban, red. T.Kollár, Nyíregyháza 2011.
Lőrincz Z., Hapák J., Tedd templomoddá istenem. Válogatás Árpád – és középkori eredetű református templomokból, Budapest 2002.