Historia
Zamek Füzér zbudowany został jeszcze przed najazdem mongolskim, przypuszczalnie w pierwszej ćwierci XIII wieku, jako jedna z pierwszych węgierskich warowni murowanych. Wzniesiony został na ziemiach należących do możnego rodu Abów, prawdopodobnych fundatorów budowli. W dokumencie z 1270 roku odnotowane zostało, iż zamek Füzér i okoliczne dobra kupione zostały przez króla Andrzeja II od niejakiego Andronicusa Kompolta z rodu Aba, co musiało się stać przed rokiem 1235, datą śmierci władcy. Przyczyna kupna zamku nie jest znana, najpewniej jednak nie chodziło o względy strategiczne, a o powiększenie majątku królewskiego w Hegyköz.
W drugiej połowie XIII wieku król Bela IV przekazał Füzér swojej córce Annie, księżnej Bośni i Macsó. Jako, że w akcie nadania nie wspomniano o jej mężu Rościsławie Michajłowiczu, księciu halickim, najpewniej miało to miejsce po jego śmierci w 1262 lub 1263 roku. Anna nie utrzymał jednak zamku długo, gdyż w 1264 roku wybuchła wojna między Belą a jego synem Stefanem. Anna stanęła po stronie ojca, przez co Stefan zajął jej dobra, w tym między innymi Füzér. Stary król zwrócił się do papieża o mediację, a Urban IV zażądał pod groźbą kary kościelnej zwrotu zagrabionego majątku. Poprowadzono także zbrojną wyprawę, w trakcie której księżna Anna wraz z wojskami swojego ojca zajęła zamek Patak, gdzie schwytała żonę i syna młodszego brata. Przeprowadzone następnie oblężenie Füzér już się nie udało, zamek był bowiem dzielnie broniony przez ispána (komesa) Mihála.
Po wstąpieniu na tron Stefana V w 1270 roku, nowy władca nie zapomniał o zasługach Mihála oraz jego brata Demetera. Przekazał im Füzér wraz z dochodami okolicznych dóbr, choć w bliżej nieznanych okolicznościach pod koniec XIII wieku zamek znalazł się z powrotem w rekach rodu Abów. Jeden z jego członków, Amadej Aba, w 1280 roku, za Władysława Kumańczyka uzyskał godność ispána, zaś w okresie rządów Andrzeja II tytuł palatyna. Początkowo wspierał także Karola Roberta z nowej dynastii Andegawenów, jednak z powodu niepohamowanej ambicji i zagarniania królewskich prerogatyw w 1310 roku popadł u władcy w niełaskę, a następnie w otwarty konflikt. Jego śmierć w 1311 roku oraz klęska synów rok później w bitwie pod Rozhanovcami spowodowały upadek rodu i utratę zamków, w tym także Füzér.
Około 1320 roku król Karol Robert nadał zamek swemu wiernemu zwolennikowi Filipowi Drugethowi, a ten osadził w Füzér swych kasztelanów czy też burgrabiów. Filip zmarł w 1327 roku bez męskiego potomka, ale jego majątek przejęła dalsza rodzina; dopiero w 1389 roku wiecznie zadłużony król Zygmunt podarował Füzér rodzinie Perényi. Ród ten także był na tyle możny, iż posiadał wiele zamków i z Füzér nie uczynił swej rezydencji, oddając zarządcom miejscowych dóbr. Z ich inicjatywy pod koniec XIV wieku lub na początku XV wieku przeprowadzono rozbudowę pomieszczeń mieszkalnych zamku. Późniejsze lata XV wieku pozbawione były na zamku większych prac budowlanych, zapewne z powodu nie nadawania się Füzér na szlachecką siedzibę feudalną. Działania wojenne związane z zamkiem miały miejsce jedynie w 1444 roku, kiedy to wybuchł konflikt z rodziną Pálóczi. W jego trakcie László Pálóczi przejął zamek, aż do momentu pogodzenia się rodów w 1446 roku. Nie wiadomo czy Füzér było oblegane, gdy Miklós Perényi wplątał się w spisek przeciwko Maciejowi Korwinowi w 1483 roku, raczej został on dobrowolnie poddany przez ówczesnego zarządcę. Miklós zmarł niedługo później, a władca zwrócił później zamek synowi Imre Perényi.
W latach 30-tych XVI wieku wzrost zagrożenia tureckiego oraz rozwój broni palnej wymusił wzmocnienie obwarowań zamku, choć nie zostały one przetestowane w trakcie wojen z muzułmanami, ani w czasie walk o władzę nad Węgrami Jana Zápolya z Habsburgami. W 1526 roku ocalały z pogromu pod Mohaczem Péter Perényi uczestniczył w koronacji Jana, jednak po niej nie zwrócił korony, ale uciekł do Füzér i trzymał ją od listopada 1526 do października 1527, a następnie przeszedł na stronę Ferdynanda Habsburga. Znajdował się później także w niewoli tureckiej, a po powrocie trafił na 6 lat do więzienia i zmarł w 1548 roku wkrótce po uwolnieniu. W latach 60-tych XVI wieku, za czasów Gábora Perényiego, miała miejsce ostatnia transformacja zamku, która służyła celom militarnym, ale i reprezentacyjnym. W tym czasie budynki mieszkalne przebudowano w stylu renesansowym, choć ich układ zmienił się tylko nieznacznie. Pogrubione zostały mury obronne na najbardziej zagrożonych kierunkach.
Gábor Perényi zmarł w 1567 roku bez następcy. W ten sposób Füzér weszło w posiadanie gałęzi rodu Báthory, ale leżący na uboczu zamek miał dla nich nieduże znaczenie. Mniej więcej w tym czasie we wsi u podnóża zamkowej góry wybudowano dwór, który był wygodniejszy do zamieszkiwania na wypadek odwiedzin w Füzér, dlatego w sam zamek nowi właściciele nie inwestowali. Po śmierci w 1605 roku ostatniego męskiego członka rodziny, Istvána Báthory, zamek stał się własnością rodziny Nádasdy za pośrednictwem wdowy po Ferencu Nádasdy, Erzsébet Báthory. Militarne znaczenie odosobnionego i przestarzałego zamku wciąż spadało, przebywał w nim jedynie niewielki garnizon. Ród Nádasdy przede wszystkim chciał zarobić na posiadaniu miejscowych dóbr, dlatego najpierw większość wsi należących do zamku, a potem sam zamek, były kilkukrotnie zastawiane. W międzyczasie dokonywano na nim jedynie drobnych przeróbek i napraw, z których najpoważniejsze przeprowadzono w latach pięćdziesiątych XVII wieku.
Członkowie rodziny Nádasdy wzięli udział w spisku Ferenca Wesselényi, za co w 1670 roku zostali ukarani konfiskatą dóbr. Füzér został przejęty przez Habsburgów i obsadzony niemieckimi najemnikami. Sześć lat później na zamku wybuchł pożar, przez co budowla stała się całkowicie bezużyteczna. Pod koniec XVII wieku rodzina Károlyi nabyła dobra w Füzér, ale jej ośrodek dworski został przeniesiony do Füzérradvány, natomiast ruiny przez długi czas służyły jedynie jako darmowy kamieniołom.
Architektura
Zamek zbudowany został na wysokiej na około 500 metrów, skalistej górze pochodzenia wulkanicznego, będącej zachodnią częścią masywu dominującego nad usytuowaną w dolinie osadą i szlakiem z regionu Zemplén do Koszyc. Stoki były wysokie i strome praktycznie z każdej strony, ale od południa i częściowo od południowego – wschodu oraz południowego – zachodu miały formę całkowicie niedostępnych, pionowych klifów. Utworzenie jedynego dojścia na szczyt w postaci pnącej się stromo ścieżki możliwe było po zboczu na stronie północno – wschodniej, gdzie góra zamkowa łączyła się siodłem z kolejnymi wzniesieniami masywu.
W XIII wieku zwieńczenie góry o wymiarach około 40 x 70 metrów otoczone zostało kamiennym murem obronnym, poprowadzonym wzdłuż krawędzi stoków. W planie otrzymał on nieregularną formę zbliżoną do wydłużonego na linii północ – południe migdała, z nieco prostszą kurtyną w części zachodniej niż w wybrzuszonej wschodniej partii. Wyjątkowo dobre warunki obronne terenu sprawiły że nie było potrzeby, ani nawet możliwości utworzenia przed nimi obwałowań (przekop, wał ziemny). Grubość muru wynosiła średnio 1,5 metra i 5-6 metrów wysokości w stosunku do poziomu wewnętrznego dziedzińca. Nie były to może wymiary imponujące, ale w zupełności wystarczające przy tak dobrych warunkach terenowych. Od południa, w miejscu najbardziej stromych skarp, mur wzmocniono trzema przyporami, natomiast prawdopodobnie na całym obwodzie zwieńczony był on chodnikiem straży, częściowo umieszczonym na odsadzce, ale zapewne poszerzanym drewnianym gankiem.
Brama wjazdowa na dziedziniec zamku umieszczona została po stronie wschodniej. Pierwotnie był to zwykły przejazd przepruty przez mur. Zabudowa mieszkalna znajdowała się po jego przeciwnej stronie, tradycyjnie uznawanej za najbezpieczniejszą. W ten południowo – zachodni narożnik dziedzińca wstawiono pojedynczy budynek na planie litery L o wymiarach 18 x 7 metrów. Miał on w przyziemiu podział na dwa lub trzy pomieszczenia o wysokości wewnętrznej 3-4 metrów, posiadających podłogę utworzoną przez naturalną powierzchnię skalną. Zabudowa miała co najmniej dwie kondygnacje wysokości, a być może jej skrajna, bardziej wysunięta ku dziedzińcowi część przechodziła do formy wieżowej o mieszanej konstrukcji drewniano – kamiennej, choć z racji położenia zamku wieża byłaby raczej zbędna. Przed budynkiem na dziedzińcu wykuto w skale studnię i zbiornik na wodę deszczową, a z wyższej wschodniej części dziedzińca poprowadzono wyciosane w kamieniu schody. Kolejne budynki gospodarcze, drewniane lub szachulcowe, mogły być przystawione do murów w innych częściach zamku (przypuszczalnie po stronie północno – wschodniej, w pobliżu bramy). Mieszkała i pracowała tam służba i garnizon, a w piwnicach gromadzono część plonów dostarczanych ze wsi.
Pod koniec XIV wieku budynek mieszkalny przedłużony został ku wschodowi o kolejne dwa lub trzy pomieszczenia. Dodatkowo w południowej części założenia, po zewnętrznej stronie muru obronnego, na stokach wzniesienia, zbudowana została prostokątna w planie kaplica zamkowa. W XV wieku układ zabudowań zasadniczo się nie zmienił, choć były one przebudowywane w stylistyce gotyckiej (zapewne powiększono okna, zainstalowane nowe kominki). Przed ich fasadą, od strony dziedzińca mógł funkcjonować drewniany ganek, za pomocą którego skomunikowane były poszczególne piętra.
Na przełomie XV i XVI wieku zabudowę mieszkalną zamku ponownie uznano za zbyt skromną, dobudowano bowiem skrzydło północno – zachodnie, mieszczące w przyziemiu trzy nieregularne pomieszczenia o różnej wielkości, wszystkie dostawione do muru obronnego. Kolejne murowane zabudowania, tym razem o przeznaczeniu gospodarczym, usytuowano po stronie północno – wschodniej, w pobliżu bramy wjazdowej. Był to samodzielny, prawdopodobnie parterowy budynek o wymiarach 7 x 22 metrów, podzielony w przyziemiu na trzy pomieszczenia, do których można było wejść niezależnie od strony dziedzińca. W jednym z nich mieściła się kuchnia, w której jedzenie przygotowywano dla mieszkańców zamku na otwartym ogniu, w palenisku z czterema filarami. Brama wzmocniona została czworobocznym budynkiem bramnym o wymiarach 7 x 8 metrów. Większością swej masy usytuowany był on na dziedzińcu, a jedynie w niewielkim stopniu wystawał przed XIII-wieczny mur obronny. Według zamkowych inwentarzy do przejazdu w przyziemiu prowadzić miał zwodzony most, a sam przejazd zamykany był dwuskrzydłowymi wrotami. Powyżej znajdowały się jeszcze dwie rozdzielone drewnianymi stropami kondygnacje, przy czym pierwsze piętro ogrzewane było kominkiem i skomunikowane z chodnikiem w koronie muru obronnego.
Na przełomie XV i XVI wieku gruntownie przebudowana została kaplica, która uzyskała wówczas wnętrze o wymiarach 5 x 8 metrów (wymiary zewnętrzne 7 x 10 metrów). Nakryta została późnogotyckim sklepieniem gwiaździstym i przebita w trzech zewnętrznych elewacjach czterema, bogato profilowanymi, dużymi oknami ostrołucznymi, pierwotnie wypełnionymi maswerkami. Prawdopodobnie żebra sklepienia kaplicy pomalowano na czerwono, pola zaś między nimi na niebiesko, na podobieństwo rozgwieżdżonego nieba. Żebra opuszczono na służki, przedzielone wnękami z baldachimami mieszczącymi rzeźbione figury. Horyzontalny podział elewacji zapewnił gzyms podokienny. Przy wschodniej ścianie musiał stać ołtarz, natomiast w murze południowym, pod oknami, umieszczono sedilia: trójdzielne w części wschodniej, dwudzielne w partii zachodniej. Kolejne sedilia mieściły się w ścianie zachodniej.
W latach 30-tych XVI wieku przed wieżą bramną zbudowano pięcioboczny bastion przystosowany do użycia dział. W tym samym czasie przed schodami prowadzącymi po stokach do zamku wybudowano otoczony kamiennymi murami zamek dolny, w którym mieściły się stajnie i pomieszczenia gospodarcze. Wewnątrz zamku, na dziedzińcu połączono skrzydło północno – zachodnie i północno – wschodnie wznosząc dwuprzestrzenny budynek (jego pomieszczenie południowe mogło być korytarzem połączonym z gankiem przed skrzydłem północno – zachodnim).
Stan obecny
Pod koniec XX wieku zamek znajdował się w stanie zaawansowanej ruiny. Zadaszona była jedynie kaplica, a znaczniejsze partie murów znajdowały się jedynie po stronie wschodniej, w pobliżu budynku bramnego i po stronie zachodniej, w miejscu najstarszych zabudowań mieszkalnych. Większość ścian pomieszczeń mieszkalnych i gospodarczych zamku widoczna była tylko na poziomie fundamentów. W 2004 roku rozpoczęto długotrwały program odbudowy, na skutek którego do dnia dzisiejszego odtworzono całą zachodnią część zamku, w formie jaką posiadał on około XVI/XVII wieku. Odtworzono też mur i budynek bramny na zamku dolnym oraz nowożytny mur po południowo – zachodniej stronie zamku, gdzie utworzono platformę widokową. Odbudowa wzbudziła wiele kontrowersji, zwłaszcza z powodu zdegradowania oryginalnych partii murów i uniemożliwienia na przyszłość prowadzenia ich prac badawczych.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Cabello J., Feld I., A füzéri vár, Miskolc 1980.
Feld I., Nováki G., Sárközy S., Borsod–Abaúj–Zemplén megye várai az őskortól a kuruc korig, Budapest-Miskolc 2009.
Kelemen B.Z., „Rom-olvasás” – A füzéri vár el- méleti rekonstrukciója, “Várak, kastélyok, templomok”, kötetszám április, Pécs 2012.
Simon Z., Egy igazi gyöngyszem: a füzéri vár, “Várak, kastélyok, templomok”, kötetszám július, Pécs 2005.