Historia
Na początku XII wieku wieś Örs była majątkiem królewskim, posiadającym prawdopodobnie już od XI wieku swój niewielki ale murowany kościół. W okresie panowania Stefana I Świętego miejscowe dobra przekazane zostały rodzinie Rátold, która choć podzielona na kilka gałęzi, dzierżyła Örs od 1131 do 1402 roku. Na przełomie XII i XIII wieku pierwotny kościół został z inicjatywy rodu Rátoldów powiększony o wieżę, której przyziemie miało służyć jako miejsce pochówku fundatorów (a więc prace budowlane musiano nietypowo zacząć od zachodu, pozostawiając budowę prezbiterium na koniec). Wzniesienie wieży powierzono mistrzom kamieniarskim, krajowym lub zagranicznym, ale o bardzo wysokim poziomie umiejętności architektonicznych i zdobniczych.
Wieś Örs (Vrs) odnotowana została w źródłach pisanych w 1269 roku. Prawdopodobnie składała się ona wówczas z trzech grup domostw, z których skrajne parędziesiąt lat później utworzyły osady Felső i Alsóörs, a trzecia, środkowa grupa zanikła. Około połowy XIII wieku kościół musiał zostać poddany odbudowie po zniszczeniach najazdu mongolskiego. Prawdopodobnie przy wieży zbudowany został wówczas nowy korpus nawowy, także wzniesiony z inicjatywy rodu Rátold – Örs, a konkretnie przez braci Pála, Kenőida i Ábraháma. W okresie gotyku prace przy świątyni były już mniej intensywne, jedynie około końca XIV wieku podwyższona została wieża. Przypuszczalnie w tym czasie lub we wcześniejszym stuleciu przy kościele powołana została prepozytura. Była ona świecka, co oznaczało, że w Felsőörs istniała kapituła kanoników, na czele której stał prepozyt, który pełnił również obowiązki parafialne we wsi.
W 1402 roku wymarli potomkowie Rátoldów, rodzina Örs (Kővágóörs). Miejscowe dobra podarowane zostały następnie przez króla Zygmunta Luksemburczyka Tamásowi Szentgyörgy, przez co prawowici spadkobiercy, Batthyánowie, wytoczyli przed kapitułą w Veszprém proces sądowy. Zakończył się on w 1435 roku częściową wygraną, gdyż Batthyánowie zachowali jedynie patronat nad kościołem Marii Magdaleny. Posiadali go do 1476 roku, kiedy to prawa do prepozytury Felsőörs potwierdził król Maciej Korwin.
W połowie XVI wieku Felsőörs wraz z okolicznymi ziemiami zostało spustoszone w trakcie walk z Turkami i wojen wewnętrznych o koronę. Gdy w 1552 roku Veszprém zajęte zostało przez muzułmanów, ucierpiał również kościół Marii Magdaleny. Znajdujące się w nim grobowce rodowe splądrowano, a następnie budowlę spalono. Miejscowy prepozyt został zabity, zaś kanonicy uciekli. Romańsko – gotycka świątynia niszczała aż do czasu odbudowy z pierwszej połowy XVIII wieku. Rozpoczęto ją w 1736 roku, a zakończono w 1743 roku, choć kościół poddawano jeszcze kilku renowacjom w XIX stuleciu, na początku XX wieku i w drugiej połowie zeszłego stulecia.
Architektura
Najstarszy przedromański lub romański kościół był niewielką budowlą bezwieżową, z wejściem do nawy usytuowanym po stronie południowej. Wokół niego znajdował się cmentarz wiejski, być może ogrodzony drewnianym płotem, a naokoło niego porozrzucane stały wiejskie chaty, rozmieszczone po obu stronach przebiegającej przez wieś drogi do Veszprém. Około kilometra na południe od kościoła, na wzgórzu o nazwie Horh, funkcjonować miał dwór czy też gródek Rátoldów.
Na przełomie XII i XIII wieku na zachodnim krańcu małego kościółka zbudowano masywną, kwadratową w planie wieżę, wzniesioną z czerwonych, precyzyjnie opracowanych kamiennych kwadr. Szerokość i długość nawy były niewiele większe od wieży, która zdominowała całą budowlę wysokością i okazałością. Po jej dobudowaniu kościół posiadał już dwa wejścia: stary południowy portal oraz nowy, ozdobny portal umieszczony w przyziemiu ściany zachodniej wieży. Ten drugi otrzymał półkolistą, uskokową archiwoltę osadzoną na płaskorzeźbionych kapitelach i dalej na wałkach opuszczonych aż do niewysokiego cokołu. Centralną częścią stał się płaskorzeźbiony tympanon przedstawiający biskupa w otoczeniu męskiej i żeńskiej postaci. Kapitele udekorowano liśćmi akantu, pomiędzy którymi wstawiono wizerunki postaci ludzkich i zwierzęcych (ptak na ogonie którego spoczywa głowa człowieka uzupełniająca ciało zwierzęcia, trzy postacie męskie, w tym jedna z kapeluszem na głowie, górna część ciała mężczyzny w kapeluszu, ciało lwa z ludzką głową).
Elewacje przyziemia wieży oddzielono od pierwszego piętra profilowanym gzymsem kordonowym oraz fryzami: zębatym i niższym składającym się z półkolistych arkadek osadzonych na konsolach. Drugie i trzecie piętro wieży przebito od strony fasady bardzo wąskimi oknami osadzonymi w półkoliście zamkniętych wnękach. Trzy niższe okna zwieńczono trójkątnymi wimpergami, jedno wyższe półkolistą, uskokową archiwoltą. Wszystkie okna były flankowane półkolumienkami z kapitelami, przy czym kolumienki trzech okien niższych opleciono unikalnymi płaskorzeźbami przypominającymi węże. Drugie piętro wieży pomiędzy narożnymi lizenami również zwieńczył fryz zębaty i arkadkowy, przy czym ten drugi w odróżnieniu od dolnego fryzu otrzymał profilowanie zamiast konsolek (identyczny fryz zastosowano na apsydzie, górna część wieży mogła być więc ukończona już po najeździe mongolskim).
Wnętrze przyziemia wieży stanowił sklepiony krzyżowo przedsionek z przyściennymi kolumnami w narożnikach, dostępny przez zachodni portal i otwarty arkadą na nawę. W jego ścianie południowej utworzono wnękę na grobowiec. Tuż za portalem wejściowym, po prawej stronie umieszczone zostały w grubości muru schody, wydrążone w ścianie zachodniej i po zakręceniu w ścianie południowej (dlatego też ściany te uzyskały wyjątkowo dużą grubość, o wiele większą niż mur północny i wschodni). Wiodły one na piętro wieży i otwartą na nawę emporę. Piętro w średniowieczu podzielone było cienką ścianką działową: część północna, większa, otwarta była szerokim łukiem w kierunku nawy, a po stronie południowej znajdowało się wąskie, sklepione pomieszczenie, dostępne z tego pierwszego przez ścianę zachodnią. Schody prawdopodobnie prowadziły bezpośrednio do większej przestrzeni północnej. We wschodniej ścianie mniejszego pomieszczenia, około 2,5 metra wyżej niż poziom podłogi, znajdowała się prostokątna, przyścienną wnęka, być może przeznaczona na ołtarz kaplicy, a obok niej okno szczelinowe, przebite w południowo – wschodnim narożniku.
W drugiej połowie XIII wieku zbudowany został nowy korpus nawowy kościoła, w odróżnieniu od starszej wieży wzniesiony z kamienia łamanego, który wchłonął starsze mury i za sprawą dobudowanych naw bocznych utworzył trójnawową bazylikę. Nawy boczne objęły także północną i południową ścianę wieży. Oświetlono je dwudzielnymi półkolistymi oknami, przebitymi po trzy od północy i południa oraz po jednym od zachodu. Wschodnią część kościoła stanowiło czworoboczne prezbiterium na planie krótkiego, węższego od nawy głównej prostokąta, zakończone na wschodzie półkolistą, szeroką apsydą na rzucie podkowy. Prezbiterium flankowały od północy i południa kaplica oraz zakrystia, umiejscowione na przedłużeniu ścian naw bocznych. Zewnętrzne elewacje nawy głównej, prezbiterium i apsydy ozdobiono pod okapem dachu arkadkowym fryzem. Wewnątrz nad dwiema sklepionymi nawami bocznymi umieszczono na piętrze dwa rzędy galerii. Przesklepiono także krzyżowo prezbiterium oraz półkopułą apsydę.
Prawdopodobnie około końca XIV wieku wieża podwyższona została o część ośmioboczną, także wzniesioną z czerwonych kwadr, ale przebitą już dużymi, gotyckimi oknami ostrołucznymi. Ponadto w okresie gotyku, nawa główna, przykryta dotychczas płaskim drewnianym stropem, zwieńczona została żebrowym sklepieniem.
Stan obecny
Kościół w Felsőörs należy dziś do najznamienitszych przykładów sztuki romańskiej na Węgrzech, o bardzo wysokim poziomie kunsztu. Wyjątkowo cenna jest zwłaszcza zachodnia fasada wieży z okazałym portalem wejściowym i oknami górnych kondygnacji, ale wiele średniowiecznych detali architektonicznych przetrwało także we wnętrzu (arkady, gzymsy, sklepienie kruchty w przyziemiu wieży, sklepienie prezbiterium) oraz na elewacjach korpusu i prezbiterium (fryzy, dwudzielne okna naw bocznych, portal południowy, okna apsydy). Niestety kościół częściowo został przebudowany w okresie nowożytnym. W nawach bocznych przebito duże, czworoboczne okna, wieżę podwyższono wielobocznym hełmem, a w jej wspaniałej fasadzie zachodniej poszerzono w XVIII wieku środkowe z okien triady pierwszego piętra.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Koppány T., A Balaton-felvidék románkori templomai, „A Veszprém Megyei Múzeumok Közleményei 1”, Veszprém 1963.
Tomaszewski A., Romańskie kościoły z emporami zachodnimi na obszarze Polski, Czech i Węgier, Wrocław 1974.
Veress D.C., Felsőörs évszázadai, Veszprém 1992.