Historia
Kościół parafialny we wsi Egyházasgerge (w średniowieczu zwanej także Gerge, Geregye), po raz pierwszy poświadczonej źródłowo w 1227 roku, zbudowany został najpóźniej w pierwszej ćwierci XIV wieku. Ksiądz o imieniu Johannes odnotowany został wówczas w spisach dziesięcin papieskich. Teren wsi był własnością rodziny Zách, ale król Karol Robert skonfiskował ją w 1335 roku, a rok później należała ona już do rodu Ákos.
W XV wieku właściciele osady, którzy najpewniej pełnili patronat nad kościołem, zmieniali się dość często i prowadzili ze sobą procesy sądowe, co nie sprzyjało finansowaniu rozbudowy kościoła. W ostatniej dekadzie XV wieku w źródłach pisanych pojawiła się nowa rodzina Zekelów (Székely), której członkowie weszli w posiadanie Gerge w 1492 roku, w wyniku transakcji wymiany. W okresie tym część miejscowych dóbr przejęta też została przez rodzinę Liptai, która na przełomie XV i XVI wieku ufundowała budowę nowego prezbiterium i zakrystii kościoła.
W połowie XVI wieku tureckie najazdy dotarły do Egyházasgerge, ale wieś nie została w ich wyniku wyludniona. W spisie podatkowym z 1554 roku wymieniony został także ksiądz imieniem Istók, więc kościół najpewniej przetrwał okres najcięższych walk. W czasie zaboru musiał jednak podupaść, gdyż w w 1671 roku na zgromadzeniu szlacheckim komitatu dyskutowano o niezbędnych wydatkach na prace budowlane przy kościele. W 1688 roku miała w nim miejsce pierwsza odnotowana wizytacja. W trakcie kolejnej z 1713 roku zapisano, iż był na nowo sklepiony, a w 1731 roku wzmiankowano nowy strop nad nawą. Już jednak w 1755 roku zaniedbany kościół miał się znajdować w złym stanie. Gruntowne prace remontowe prowadzono w 1868 roku, a następnie w latach 1973-1974.
Architektura
Kościół u schyłku średniowiecza składał się ze starszej, XIV-wiecznej nawy na planie stosunkowo krótkiego prostokąta, sąsiadującej po stronie wschodniej z nieco węższym a także minimalnie niższym, wydłużonym, późnogotyckim prezbiterium. Ponadto do tego ostatniego dostawiona była od północy zakrystia. Trójprzęsłowe prezbiterium zamknięte zostało na wschodzie trzema ścianami. Otrzymało dość nietypowe proporcje, bowiem przy długości 11 metrów było aż o 2 metry dłuższe od nawy. Obie główne części kościoła nakryto osobnymi dachami dwuspadowymi, z kilkoma załamaniami połaci nad zamknięciem prezbiterium.
Od czasu późnogotyckiej przebudowy wschodnia i zachodnia część kościoła wyraźnie odróżniały się od siebie. Elewacje nawy pozostawały nierozczłonkowane, prezbiterium natomiast opinały wysokie przypory. Nawę oświetlały nieduże, obustronnie rozglifione okna z wąskimi prześwitami i lancetowatymi zamknięciami, podczas gdy do prezbiterium słońce wpadało poprzez większe okna ostrołuczne, wypełnione prostymi maswerkami. Wschodnią część kościoła wyróżniał też masywny cokół z profilowanym gzymsem, obejmujący ściany i przypory. Charakterystyczny, zgodny ze średniowieczną tradycją budowlaną, był brak otworów okiennych w całej bryle kościoła zarówno od strony wschodniej, zachodniej jak i północnej (oprócz elewacji południowej jedynie pojedyncze okno umieszczono w ukośnej ścianie południowo – wschodniej prezbiterium).
Wejście do średniowiecznego kościoła zapewne wiodło poprzez zachodnią ścianę korpusu. Osiągało się nim tonącą w półmroku, przykrytą drewnianym stropem nawę. Przez arkadę tęczy przechodziło się do dużo jaśniejszego prezbiterium, pierwotnie przykrytego późnogotyckim sklepieniem sieciowym. Tworzyła go sieć profilowanych żeber z podwójnymi wklęskami i prostymi grzbietami, typowymi dla okresu przełomu XV i XVI wieku. Prostszym sklepieniem kolebkowym przykryta mogła być zakrystia.
Stan obecny
Kościół zachował do czasów współczesnych mury obwodowe XIV-wiecznej nawy oraz prezbiterium i częściowo zakrystię z początku XVI wieku. Efektem nowożytnych prac budowlanych jest wschodnia część zakrystii oraz wieżyczka nad nawą. Od strony południowej w murach prezbiterium zobaczyć można trzy okna z ostorłucznymi zamknięciami, które do dziś zachowały kamienie pierwotnych obramowań jedynie w dolnej i górnej części. Podobne okno zachowało się także po stronie południowo – wschodniej, ale posiada ono oryginalny maswerk i całe ościeże. W południowej ścianie nawy zachowały się dwa oryginalne okna XIV-wieczne, sąsiadujące z oknem przebitym w okresie baroku. Nowożytne okno rozdziela obecnie także ścianę północną nawy. Wewnątrz niestety nie zachowało się późnogotyckie sklepienie. Portal północny do zakrystii oraz pastoforium w prezbiterium utworzono już w stylistyce renesansowej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Hella M., Az egyházasgergei templom a késő középkorban, „A Dornyay Béla Múzeum Évkönyve”, XLI/2018.