Historia
Pierwsza wzmianka o osadzie pojawiła się w 1221 roku, natomiast o znajdującym się w niej kościele św. Emeryka w 1315 roku. Romański kościół zbudowany został jednak dużo wcześniej, choć jak dotąd nie ustalono jednoznacznie czy miało to miejsce w XII czy XIII wieku. Około przełomu XIV i XV wieku kościół został przebudowany w stylistyce gotyckiej. Rozebrano wówczas jego zachodnią część, przypuszczalnie ze względu na problemy statyczne spowodowane gliniastym podłożem i zawilgoceniem murów, a na jej miejscu wzniesiono nową nawę. W nowej formie kościół przetrwał okres wojen wewnętrznych, węgiersko – tureckich i walk z Habsburgami w XVI wieku. Odnotowano go w 1697 roku jako znajdujący się w dobrym stanie. Na początku XVIII wieku dokonano mniejszych przekształceń, a prace remontowe prowadzono w pierwszej połowie XIX wieku i na początku XX stulecia. Gruntowne prace renowacyjne miały miejsce w 1976 roku pod kierunkiem architekta Jánosa Sedlmayra.
Architektura
Kościół zbudowano na wzgórzu dominującym nad położoną po stronie zachodnią wsią i przepływającym przez nią strumieniem Bér. Pierwotnie był on wzniesioną z cegły romańską budowlą o nietypowym kształcie. Składał się z czworobocznej, nieco trapezowatej w planie nawy, na wschodzie połączonej za pomocą dwóch par uskoków muru z krótkim, czworobocznym prezbiterium. To niecodzienne rozwiązanie powtórzono po stronie zachodniej nawy, gdzie pierwotnie za dwoma kolejnymi parami uskoków znajdowała się czworoboczna wieża lub czworoboczny aneks mieszczący emporę.
Nawę romańskiego kościoła oświetlały od południa trzy bardzo wysoko przebite okna szczelinowe, osadzone w półkoliście zamkniętych wnękach o obustronnych rozglifieniach. Podobne okno znajdowało się w ścianie północnej nawy, natomiast prezbiterium oświetlały dwa okna: jedno wschodnie i jedno południowe. Wejście do romańskiego kościoła zapewne wiodło od północy, przez portal osadzony w zachodniej części nawy. Jedyną ozdobą prostych elewacji kościoła był ząbkowy fryz poprowadzony pod okapem dachu.
Wewnątrz romańską nawę od prezbiterium oddzielono półkolistą arkadą tęczy, który rozciągała się na niezwykłą wysokość 6,3 metra. Po przeciwnej stronie najprawdopodobniej mieściła się empora, umieszczona albo w wieży albo w aneksie o formie od strony zewnętrznej podobnej do prezbiterium. Wejście na nią mogło prowadzić poprzez portal na piętrze wieży i dalej zewnętrznymi schodami, lub wewnętrznymi schodami dostawionymi do południowej ściany nawy, przy czym w nawie na wysokości piętra, przy spoczniku schodów, mógł znajdować się portal wejściowy do korytarza w grubości muru wiodącego do empory.
Około XIV/XV wieku, w okresie gotyckiej przebudowy, zburzona została zachodnia część kościoła. Usunięto wieżę wraz z zachodnimi uskokami, a na ich miejsce wzniesiono nową, kamienną nawę. Stara nawa zapewne przejęła wówczas rolę prezbiterium z wydzielonym wschodnim sanktuarium (pierwotne, romańskie prezbiterium). Dodatkowo po stronie północnej dawnej, romańskiej nawy, na całej jej długości dobudowana została zakrystia. Zakrystię tą skomunikowano z wnętrzem kościoła za pomocą pierwotnego wejścia w którym wymieniono portal na ostrołuczny, zaś do powiększonej budowli utworzono nowe wejście w ścianie zachodniej.
Gotycką część kościoła pierwotnie oświetlały od południa dwa okna lancetowate, wyjątkowo małe jak na czas ich powstania. Dodatkowo mały otwór przebito nad portalem w fasadzie zachodniej, gdzie umieszczono również drobną rozetę w partii szczytowej. Ściana północna zgodnie z często stosowaną średniowieczną tradycją budowlaną, pozbawiona została otworów okiennych. Wewnątrz gotycką nawę na starszą część kościoła otwarto ostrołuczną arkadą o sfazowanym ościeżu od strony wschodniej i profilowanej archiwolcie od strony zachodniej.
Stan obecny
Kościół w Egyházasdengeleg jest dziś jedną z najoryginalniejszych romańsko – gotyckich budowli na terenie Węgier, składającą się z wyraźnie odróżniających się elementów, powstałych w dwóch etapach: romańskiej ceglanej nawy z prezbiterium oraz nawy gotyckiej wzniesionej z kamienia, która zastąpiła starszą romańską część zachodnią kościoła, a także z gotyckiej zakrystii. Nawa gotycka do dziś posiada średniowieczny strop z drewnianych belek i kamienną posadzkę, w prezbiterium natomiast utworzono sklepienie barokowe. Zachowały się oryginalne romańskie otwory okienne w pierwotnej nawie i prezbiterium oraz arkada tęczy wewnątrz. Część XIV/XV-wieczna także posiada oryginalne okno południowe, zachodnią rozetę, gotycki portal prowadzący do zakrystii i gotycką arkadę wewnątrz.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kocsis A., Az egyházasdengelegi Szent Imre templom román kori periódusának kérdései [w:] Középkoros régészek VI. konferenciájának tanulmánykötete, Székesfehérvár 2016.