Historia
Najstarszą budowlę sakralną na zamkowym wzgórzu w Egerze wybudowano na początku XI wieku. Była to rotunda, według późniejszej tradycji pod wezwaniem Panny Marii, prawdopodobnie powiązana z funkcjonującym obok wczesnośredniowiecznym dworem królewskim. Dwór ten zapewne odgrywał rolę w chrystianizacji przygranicznych terenów królestwa, a za sprawą pierwszego węgierskiego króla, Stefana I Świętego, stać się miał przed 1009 rokiem siedzibą biskupstwa. Rotunda musiałaby służyć za pierwszą katedrę, do czasu budowy bardziej okazałej świątyni, jednak fundacja biskupstwa przez Stefana I przekazana została dopiero przez źródła z końca XIII wieku, a pierwszy poświadczony źródłowo biskup Egeru, niejaki Liduinus, działał dopiero w drugiej połowie XI wieku. Wspominający go kronikarz z Namur wpierw odnotował go jako sufragana Bihar, podczas gdy w nekrologu opisano go już jako biskupa Eger. Wskazywałoby to na przeniesienie siedziby misyjnego jeszcze biskupstwa z Bihar do Egeru w czasie urzędowania Liduinusa, prawdopodobnie po spustoszeniu Bihar w trakcie najazdu z 1068 roku. Kolejna wzmianka o tytule biskupa Egeru, pojawiła się w związku z wydarzeniami z 1095 roku. Władysław I Święty chciał wówczas uczynić biskupem Egeru swego siostrzeńca, księcia Kolomana, a na swojego następcę wyznaczył młodszego brata Kolomana, Almosa, ale kiedy Koloman dowiedział się o tym, zbiegł do Polski nie rezygnując z aspiracji do tytułu króla.
Budowa okazałej, trójnawowej katedry egerskiej rozpoczęła się w drugiej połowie XI wieku, prawdopodobnie w czwartej ćwierci tamtego stulecia, po tym jak w 1091 roku Bihar zostało ponownie spustoszone przez Kumanów a siedziba biskupstwa w Eger okazała się trwała. W latach 40-tych XII wieku, w okresie urzędowania biskupa Martyriusa, do romańskiego prezbiterium katedry dobudowano korpus nawowy oraz przyległe zabudowania biskupiego pałacu. Ukończenie prac nastąpić musiało na przełomie XII i XIII wieku za czasów biskupa Katapána, bowiem w 1204 roku w katedrze pochowano zmarłego w tym samym roku króla Emeryka. Zarówno Katapán jak i jego dwaj następcy: Tamás i Cletus, odgrywali znaczącą rolę w królestwie. Wszyscy pełnili urząd kanclerzy, Katapán i Tamás byli ponadto prepozytami Székesfehérvár.
Najazd mongolski na Węgry z 1241 roku spowodował spustoszenie Egeru i romańskiej bazyliki katedralnej. Zniszczenia musiały być duże, gdyż odbudowę katedry za wyjątkiem wschodniej części prowadzono od podstaw. Prace rozpoczęto za długiej kadencji biskupa Lamperta, urzędującego od 1246 do 1275 roku. Wywodzący się z możnego rodu Hont-Pázmány, Lampert silną ręką przywrócił w diecezji porządek i za wszelką cenę dążył do zwiększenia dochodów swojego biskupstwa. Prawdopodobnie nowa katedra miała być wyrazem jego siły i bogactwa. Odbudowę prezbiterium ukończono najpóźniej przed 1254 rokiem, kiedy zakon dominikanów miał w Egerze swoją wielką kapitułę. Ponadto według dokumentu z 1252 roku arcybiskup István Báncsa podarował wówczas ołtarz św. Łucji, zapewne także umieszczony we wschodniej części katedry. Prace nad korpusem nawowym kontynuowano do początku XIV wieku, za rządów biskupa Andrása.
W XIV wieku dobrobyt Królestwa Węgierskiego, a zarazem biskupstwa Egeru, sprawił, iż przystąpiono do rozbudowy katedry. Powiększono ją o nową, dwuwieżową fasadę oraz boczne kaplice przy korpusie. Przypuszczalnie za czasów biskupa Miklósa Dörögdiego, urzędującego w latach 1330-1361, rozpoczęto budowę nowego, okazałego prezbiterium z ambitem, ale nie udało się ukończyć tego monumentalnego przedsięwzięcia w chwili śmierci biskupa, gdyż Miklós nie został w nim pochowany. Prace kontynuował Mihály Szécsényi, który w 1372 roku otrzymał od papieża Grzegorza XI pozwolenie na udzielanie odpustów w celu uzyskania funduszy na prace budowlane. Ukończona w czwartej ćwierci XIV wieku przebudowa sprawiła, iż katedra w Eger stała się jedną z najbardziej monumentalnych gotyckich budowli na Węgrzech. Swoją wielkością przewyższała najważniejsze kościoły na Węgrzech: arcybiskupią katedrę w Ostrzyhomiu (Esztergom) i bazylikę w Fehérvár, a nawet rywalizowała z katedrą w stolicy cesarstwa rzymskiego – Pradze. Było to spowodowane głównie osobą fundatora, Miklósa Dörögdiego, obeznanego z kulturalnym i architektonicznym dziedzictwem ówczesnej Europy.
W latach 80-tych XV wieku, w okresie panowania Macieja Korwina, przystąpiono do kolejnej przebudowy wschodniej części katedry, tym razem w stylistyce późnogotyckiej. Był to ostatni okres świetności przed fatalnymi dla Królestwa Węgierskiego wojnami z Turcją. Po klęsce pod Mohaczem w 1526 roku, w trakcie konfliktu o koronę między Janem Zápolyą a Habsburgami, Eger kilkukrotnie przechodził z rąk do rąk, a katedra na skutek zniszczeń wojennych zaczęła popadać w ruinę. Do upadku budowli przyczyniło się zwłaszcza tureckie oblężenie z 1552 roku, które choć nieudane, spowodowało konieczność odbudowy i przebudowy zniszczonego ostrzałem zamku. W drugiej połowie XVI wieku wschodnia część katedry znajdowała się już w stanie całkowitej ruiny, włączonej w nowożytne obwarowania twierdzy, zachodnia zaś posiadała niezadaszony korpus nawowy i obniżone wieże. W 1596 roku po około trzech tygodniach oporu Eger upadł. Trwająca 91 lat okupacja turecka przypieczętowała również los katedry, której pozostałości zostały rozebrane w XVII i XVIII wieku.
Architektura
Rotunda z pierwszej połowy XI wieku usytuowana została mniej więcej w środkowej części wzgórza zamkowego. Składała się z cylindrycznej nawy o średnicy 9 metrów oraz podkowiastej apsydy po stronie wschodniej, wzniesionych z charakterystycznych, niedużych płaskich kamieni. W drugiej połowie XI stulecia tuż przy niej, po północnej stronie, rozpoczęto przy użyciu dużych, dokładnie obrobionych kwadr budowę okazałej, trójnawowej, romańskiej bazyliki, z nawą główną prawie dwukrotnie szerszą niż nawy boczne. Wszystkie trzy nawy na wschodzie miały być zakończone półkolistymi apsydami, środkową przy nawie głównej dużo większą od bocznych. Kwadratowe przęsła przed apsydami bocznymi być może przechodziły do formy wież flankujących prostokątne przęsło prezbiterium. Od zachodu kościół najpewniej planowano zamknąć ścianą prostą. Wewnątrz podział na nawy romańskiej bazyliki zapewniały czworoboczne filary, być może podobne do zastosowanych w kaplicy z pobliskich zabudowaniach dworskich (osadzone na profilowanych cokołach, z profilowanymi wertykalnie trzonami i kapitelami bogato zdobionymi palmetami i abakusami dekorowanymi konsolkami układanymi we wzór szachownicy). Łącznie było ich siedem par, przy czym w prezbiterium i nawie głównej mogły one podtrzymywać sklepienia, być może sklepienia założono też w nawach bocznych, gdzie oparte byłyby na lizenach przy ścianach wzdłużnych. Część prezbiterialną bazyliki przed apsydą główną podkreślono kilkoma stopniami, a do naw bocznych prowadziły w dół schody.
W latach 40-tych XII wieku, gdy wzniesione już były mury obwodowe korpusu bazyliki, po jej południowej stronie, a zarazem po zachodniej stronie rotundy, dobudowano podłużny aneks, prawdopodobnie kaplicę otwartą na nawę południową rzędem arkad. Kaplicę tą połączono z rotundą, w ten sposób, iż zachodnie wejście do niej znalazło się wewnątrz dobudowanego aneksu. W XII wieku prowadzono także prace budowlane po zachodniej i północno – zachodniej stronie katedry, gdzie powstały trzy skrzydła zabudowań, otaczające wraz krużgankami i kościołem wewnętrzny dziedziniec.
Odbudowa katedry rozpoczęta w połowie XIII wieku prowadzona była na rzucie starszego założenia, późnoromańska katedra była więc wciąż trójnawową bazyliką, w odróżnieniu od starszej budowli wzmocnioną jednak od zewnątrz przyporami, w dwóch narożnikach zachodnich umieszczonymi pod skosem. Nowe mury korpusu posadowiono na dwustopniowym, ukośnym cokole. Ze starszego kościoła zachowano jedynie mury wschodniej części z trzema apsydami i czworobocznymi przęsłami przed nimi. Po stronie północnej, tuż przy apsydzie nawy bocznej dobudowano zakrystię, także opiętą od zewnątrz przyporami. Wewnątrz podział na nawy zapewniły nowe filary o cylindrycznych bazach, pozostawiono tylko dwa czworoboczne filary wschodnie, dwa filary przyścienne między apsydami oraz wschodnie lizeny przy ścianach naw bocznych, podtrzymujące wieże przyprezbiterialne. Nowe filary oprofilowane zostały w czterech narożnikach masywnymi wałkami, pomiędzy którymi umieszczono cztery kolejne, mniejsze wałki (po jednym pomiędzy każdą parą większych). Zmianie uległy wówczas także okna oświetlające katedrę. Pierwotne, niewielkie romańskie otwory zastąpiły wczesnogotyckie okna ostrołuczne z profilowanymi ościeżami, wypełnione trójdzielnymi maswerkami z motywami trójliści. Półkoliste, wąskie, rozglifione okna romańskie pozostać mogły jedynie w apsydach i wschodnich przęsłach katedry.
W pierwszej połowie XIV wieku przed fasadą zachodnią katedry zbudowane zostały dwie masywne czworoboczne wieże, między którymi znalazło się prostokątne przęsło mieszczące w przyziemiu kruchtę. Do kruchty tej prowadził zachodni główny portal katedry, osadzony w płytkim ryzalicie. Nad nim znajdowało się duże, ostrołuczne okno maswerkowe, a jeszcze wyżej trójkątny szczyt nawy głównej. Zewnętrzne elewacje wież rozdzielone były na trzy kondygnacje gzymsami kordonowymi, a ich wnętrze oświetlane średniej wielkości ostrołucznymi oknami. Po południowej stronie korpusu nawowego, na wysokości trzech pierwszych przęseł od zachodu, dobudowano dwie kaplice flankujące środkową kruchtę. Zostały one wzmocnione przyporami, a wysokością sięgały najpewniej poziomu nawy bocznej.
Prace budowlane z XIV wieku spowodowały rozbudowę katedry nie tylko w kierunku zachodnim i południowym, ale także i wschodnim. Mianowicie rozebrano tam apsydy z XI/XII wieku, by zwolnić miejsce pod monumentalne prezbiterium z ambitem otoczonym wieńcem kaplic. Nowa wschodnia część kościoła była szersza niż partia późnoromańska, stanęła też na wyższym poziomie. Po stronie północnej ambit stykał się z narożnikiem zakrystii, natomiast po przeciwnej, południowej stronie, w przestrzeń między ambitem i nawą boczną wstawiono wieżyczkę komunikacyjną. Kaplice choć utworzono na planach wieloboków (pięć boków ośmioboku), ku stronie zewnętrznej zwrócone były jedynie trzema ścianami, przy czym każda podparta była w narożnikach dwoma przyporami, za wyjątkiem dwóch nieco większych skrajnych kaplic zachodnich z trzema przyporami. Taka nieregularność występowała wtedy, gdy liczba kaplic nie była równa liczbie filarów zwróconych w stronę nawy głównej prezbiterium (prezbiterium zbudowano na planie siedmiu boków dwunastoboku, obejście natomiast jedenastu boków dwudziestoboku, co dawało 9 kaplic mniejszych i 2 większe).
Wnętrze prezbiterium dzieliło się na krótkie przęsło zachodnie, środkowe przęsło prostokątne o szerokości 12,7 metra, przykryte sklepieniem krzyżowo – żebrowym, oraz wschodnie zamknięcie ze sklepieniem ośmiodzielnym. Umieszczone tam żebra miały w przekroju kształt gruszkowy i podobnie jak filary były pokryte polichromiami. Ambit przypuszczalnie zwieńczono systemem sklepień trójpodporowych oraz w dwóch przęsłach krzyżowo – żebrowych, podpieranych przez bogato profilowane wałkami i wklęskami filary. Każdą z kaplic obejścia prawdopodobnie przykryto sklepieniem sześciodzielnym. Pośrodku prezbiterium mieściła się murowana konstrukcja o wymiarach 3×6 metrów, co sugerowałoby bardziej monumentalną budowlę niż prosta mensa ołtarza. Jej kształt i wielkość nawiązywała do ołtarza głównego katedry w Ratyzbonie, ukończonego na początku XIV wieku, będącego podbudową jednocześnie krypty z relikwiami i ołtarza.
W latach 80-tych XV wieku zburzono gotyckie prezbiterium z ambitem i wieńcem kaplic, a na jego miejscu wzniesiono jeszcze większą konstrukcję trójnawową, halową, obudowaną kaplicami na rzucie prostokątów, wzmocnioną od zewnątrz przyporami. Wewnątrz podział na nawy zapewniły masywne czworoboczne filary. Nad kaplicami umieszczono galerię, dostępną przez spiralną klatkę schodową w północno – zachodnim narożniku, przy XIII-wiecznej zakrystii. W XV i XVI wieku zbudowano również kaplice po południowej stronie korpusu katedry, na miejscu zajmowanym niegdyś przez XI-wieczną rotundę.
Stan obecny
Z okazałej w średniowieczu budowli do dnia dzisiejszego pozostały jedynie niewielkie relikty fundamentów i murów przyziemia oraz kamienne detale architektoniczne umieszczone obecnie w salach muzealnych. W stosunkowo najlepszym stanie widoczna jest romańska apsyda zamykająca nawę główną, widoczne są pozostałości murów obwodowych, oraz cokoły i bazy filarów międzynawowych, zarówno romańskich, wschodnich, jak i wczesnogotyckich w zachodniej części korpusu. Wschodnia część kościoła z XIV i XV wieku została prawie całkowicie zniszczona, w trakcie przecięcia jej zbudowaną w XVI wieku poprzeczną kurtyną muru zamku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Buzás G., Az egri székesegyház XIII-XIV. századi gótikus épülete, „Az Egri Vár Híradója”, 38/2006.
Buzás G., Az Árpád-Kori Egri Püspöki Központ Kialakulása, „Archaeologiai Értesítő”, 145/2020.
Buzás G., Az egri vár az Árpád-korban, “Várak, kastélyok, templomok”, Pécs 2017.
Giber M., A késő középkori egri püspökvár, “Várak, kastélyok, templomok”, kötetszám február, Pécs 2010.