Historia
Pierwsze obwałowania na naddunajskich wzgórzach w Dunaföldvár, związane z obronną osadą ludności pannońskiej, zbudowane zostały już w epoce brązu. Około 400 roku p.n.e. tereny te przejęli Celtowie, a następnie około drugiej połowy I wieku n.e. Rzymianie, dla których wzgórze stanowiło część strzeżonego limes. Powtarzające się ataki barbarzyńców w Kotlinie Karpackiej ostatecznie zmusiły Rzymian do ewakuacji Panonii w latach 377-378. Po nich nadeszli Goci, Gepidowie, Awarowie oraz Słowianie, wszyscy przez krótszy lub dłuższy czas wykorzystujący stare obwałowania w celu ochrony swych siedzib. Przez Dunaföldvár przejeżdżać musieli również Węgrzy, w trakcie ich podboju Kotliny Karpackiej w początkach IX wieku.
Pierwsza średniowieczna wzmianka źródłowa o obwarowaniach nad Dunajem, nazwanych „Fewluarinum”, zawarta została w 1100 roku, w kronice Bernoldusa Constantiensisa. Miało wówczas na skutek silnego trzęsienia ziemi, dojść do obsunięcia do rzeki zbocza obwarowanego wzgórza. Murowana wieża wzniesiona została na nim na przełomie pierwszego i drugiego dziesięciolecia XVI wieku, jako ochrona strategicznie ważnej przeprawy przez Dunaj, funkcjonującej prawdopodobnie już od czasów rzymskich. Poprzedzały ją średniowieczne obwarowania drewniano – ziemne. W jej pobliżu znajdowało się także od XII wieku opactwo benedyktyńskie („monasterium de Felduar”) oraz węgierska osada Foldvár, odnotowywana w średniowiecznych przekazach jako villa, possesio, a następnie oppidum (w XIV wieku pierwotnie mała wieś urosła do rangi miasta). W pierwszej połowie XV wieku właścicielem Dunaföldvár był jeszcze Kościół, ale wymieniany był także właściciel świecki, mianowicie rodzina Zuborów.
W 1526 roku w Dunaföldvár stacjonować miał król Ludwik Jagiellończyk, oczekujący na spóźnione oddziały, w drodze na pole bitwy pod Mohaczem. Po rozgromieniu Węgrów i upadku Budy w 1541 roku, także Turcy zdali sobie sprawę ze znaczenia przeprawy i potrzeby jej kontroli. W pierwszych latach swego panowania wzmocnili wieżę obwarowaniami drewniano – ziemnymi, a następnie murowanymi, narożnymi bastejami, w celu przystosowania budowli do użycia broni palnej. O tureckim zamku w Dunaföldvár, zwanym Jir-hiszari, źródła pisane po raz pierwszy pozostawiły informacje w 1543 roku. Według spisu najemników z 1577 roku, w Dunaföldvár stacjonowało wówczas 60 jeźdźców i 62 żołnierzy piechoty, zaś w latach 1599-1600 garnizon stanowiła kompania 92 żołnierzy najemnych. W 1559 roku fortyfikacje Dunaföldvár miały zostać naprawione na koszt Yusufa, dowódcy azabów.
Garnizon turecki z sukcesem odpierał atak wojsk chrześcijańskich w 1599 roku, ale na początku XVII wieku obwarowania zostały tymczasowo zajęte i podpalone. W okresie chrześcijańskich sukcesów wojny piętnastoletniej miasto przeszło w ręce węgierskie w latach 1602-1628. Również tym razem zdobywcy wycofywali się, co pozwalało muzułmanom naprawiać wieżę i otaczające ją obwarowania. Ostatecznie Dunaföldvár powróciło w ręce chrześcijan po odbiciu Budy w 1686 roku. W czasie wojny o niepodległość Rakoczego z początku XVIII wieku stare opactwo leżało już w ruinie, ale wieża z wojskowego punktu widzenia nadawała się jeszcze na punkt strażniczy. Pozostałości klasztoru rozebrano po 1735 roku, celem wykorzystania materiału budowlanego dla nowożytnego konwentu franciszkanów, natomiast wieża utraciła całkowicie znaczenie militarne, a jej zewnętrzne fortyfikacje usunięto. W drugiej połowie XVIII wieku i w XIX stuleciu służyła jako więzienie i spichlerz, aż do wielkiego pożaru z 1858 roku. Gruntowne prace remontowe wieży przeprowadzono w latach 60-tych i 70-tych XX wieku oraz w 2006 roku.
Architektura
Obwarowania strzegące przeprawy przez rzekę zbudowane zostały na jednym z naddunajskich wzgórz, będącym częścią grzbietu górującego nad zachodnim, prawym brzegiem koryta Dunaju. Prawdopodobnie po ich północnej lub północno – zachodniej stronie część wzniesienia zajmowało opactwo benedyktyńskie, które musiało składać się z kościoła, zabudowań klauzury oraz pomocniczych pomieszczeń gospodarczych. Średniowieczna osada rozwinęła się po południowej stronie wzniesienia, w pobliżu przeprawy przez rzekę, gdzie nadrzeczny grzbiet przecinała dolina strumienia wpadającego do Dunaju.
Wieżę wniesiono z cegły łączonej wapienną zaprawą, na planie kwadratu o wymiarach 9,5 x 9,5 metra, przy murach grubości około 1,2 metra. Narożniki wieży wzmocnione zostały w dolnych partiach dużymi, kamiennymi ciosami. Jej elewacje przebito niewielkimi czworobocznymi otworami okiennymi i strzeleckimi, od wewnątrz osadzonymi w odcinkowo zamkniętych wnękach. Początkowo jedyne wejście do wieży wiodło przez zachodnie drzwi na pierwszym piętrze, dostępne zapewne przez drabinę lub drewniane schody, łatwo usuwalne w razie zagrożenia. Wewnątrz parter składał się początkowo z dwóch podsklepionych pomieszczeń, jednego większego po stronie wschodniej i jednego mniejszego zachodniego. Kondygnacja ta dostępna była wyłącznie z góry, mogła więc pełnić rolę więzienia lub ewentualnie składu i spiżarni. Piętra prawdopodobnie przykryte były drewnianymi stropami i połączone klatką schodową opartą o ścianę północną. Zwieńczeniem wieży przypuszczalnie była otwarta, niezadaszona platforma.
Po północno – zachodniej stronie wieży w początkach XVI wieku znajdował się murowany budynek o dłuższej osi na linii wschód – zachód. Pełnił on funkcje kuchni, bowiem w jego wnętrzu znajdował się narożny piec, utworzony z kafli zdobionych między innymi przedstawieniami jeźdźców. Wykorzystywany był do ogrzewania oraz do przygotowywania posiłków (odnaleziono wiele elementów wyposażenia kuchennego: kocioł, chochlę, rożen do pieczenia mięsa, garnki, metalowy moździerz). Zewnętrzne obwarowania wokół wieży i sąsiedniego budynku w XVI wieku składały się z drewnianej palisady oraz suchej fosy.
Stan obecny
Wieża zachowała do czasów współczesnych pierwotne mury obwodowe dolnych kondygnacji (do poziomu pierwszego piętra), podczas gdy górne części były wielokrotnie przemurowywane. Oryginalne drewniane elementy wnętrza wypalone zostały w trakcie walk z Turkami w XVI i XVII wieku oraz w trakcie pożaru z 1858 roku, który zniszczył także górne partie wieży. W późnym okresie nowożytnym przekształcone zostały sklepienia najniższych, zmodernizowanych pomieszczeń. Obecnie wieża sąsiaduje od północnego – zachodu z nowożytnym aneksem, pełniącym rolę wejścia do niewielkiego muzeum. Nie zachowały się żadne części zewnętrznych obwarowań drewniano – ziemnych z XV lub XVI wieku, widoczne są jedynie murowane relikty wczesnonowożytnych zabudowań, odsłonięte w trakcie prac archeologicznych. Nie pozostały również żadne ślady po sąsiednim klasztorze, oprócz kilku odnalezionych i przechowywanych w kolekcjach muzealnych detalach architektonicznych. Ślady obwałowań z epoki brązu, słabo czytelne ze względu na współczesne zabudowania i uprawę rolną, odnaleźć można na Felsö-Öreghegy, Also-Öreghegy i Somos-hegy. W wieży obecnie funkcjonuje ekspozycja muzealna poświęcona historii Dunaföldvár.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bendefy L., Dunaföldvár régi földvára, „Műemlékvédelem 18”, 2/1974.
Mendele F., A Dunaföldvári vár, Szekszárd 1984.