Historia
W średniowieczu wieś Alsó (Alsódörgicse), wzmiankowana po raz pierwszy w źródłach pisanych w 1268 roku, stanowiła własność kapituły Fehérvár (Székesfehérvár). Znajdujący się w niej kościół pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny zbudowany został około połowy lub drugiej połowy XIII wieku, ale odnotowano go dopiero w 1333 roku, kiedy to miał mieć plebana imieniem Balázs, oraz w 1420 roku, gdy księdzem był niejaki Tamás.
W XV wieku świątynię powiększono o zakrystię oraz wzmocniono ściany przyporami. Powstały również w tym okresie liczne zabudowania wokół kościoła, którego teren został ogrodzony murem. W połowie XVI wieku budowlę przejęli protestanci, ale ich niewielka społeczność wykorzystywała jedynie nawę, a prezbiterium kościoła zostało odgrodzone (zmiany spowodowane mogły być także innymi potrzebami nowego kultu). Niedługo później mieszkańcy wyludnionej wsi porzucili zabudowania po południowej stronie kościoła, identyfikowane ze średniowieczną plebanią.
Kościół funkcjonował jeszcze w XVII i XVIII wieku, przy czym w 1754 roku powrócił w ręce hierarchii katolickiej i został nawet wyremontowany staraniem biskupa Martina Bíró. W ruinę popadł dopiero w pierwszej połowie XIX stulecia (w 1816 roku miał być już zniszczony), kiedy to został porzucony z powodu grożących zawaleniem murów. Na kolejny remont nie zdecydowano się z powodu braku w okolicy katolików, którzy korzystaliby ze świątyni.
Architektura
Kościół zbudowano na wysokim wzgórzu dominującym nad wsią i zarazem po wschodniej stronie traktu przebiegającego przez nią na południe ku Balatonowi. Pierwotnie w planie była to typowa niewielka budowla sakralna dla okresu przejściowego romańsko – gotyckiego, składająca się z prostokątnej w planie nawy i węższego, czworobocznego prezbiterium po stronie wschodniej. Wyróżniała się jednak częścią zachodnią, która utworzona została w postaci wąskiej ale wysokiej, trzypiętrowej, prostokątnej wieży, o murach tej samej szerokości co nawa, ale znacznie zwężających się w górnych partiach.
Wejście do kościoła znajdowało się od strony południowej, w pobliżu korpusu wieży. W jej wnętrzu utworzono podsklepioną emporę, otwartą na nawę w przyziemiu trzema półkolistymi arkadami opartymi na dwóch czworobocznych filarach. Na piętrze empora otwierała się także trzema arkadami, z których północna służyła jako wejście do którego wiodły schody z nawy. Najwyższą kondygnację wieży przebito dwudzielnymi, romańskimi przeźroczami od zachodu oraz mniejszymi otworami po stronie wschodniej. Wnętrze prezbiterium ozdobione było kolorowymi freskami.
W XV wieku, prawdopodobnie z powodu problemów ze statyką budowli, wzmocniona została ona dwoma przyporami przy narożnikach prezbiterium, jedną w południowo – wschodnim narożniku nawy, oraz dwoma, najbardziej masywnymi po zachodniej stronie wieży. Dodatkowo po północnej stronie prezbiterium wzniesiono kwadratową zakrystię, której mury także podpierały stare ściany. Budowa dwóch zachodnich przypór wieży spowodowała, iż po ich odgrodzeniu od zachodu, wewnątrz utworzono w ten sposób pomieszczenie. Służyło ono za ossuarium w którym chowano kości zmarłych.
Teren przykościelny w XV wieku ogrodzony został kamiennym murem o nieregularnym rzucie, grubym na około 0,6 metra, który zapewne zastąpił starsze ogrodzenie wzniesione z nietrwałych elementów. Po zewnętrznej stronie muru, w jego części południowo – wschodniej, zbudowany został zespół pomieszczeń o dwóch skrzydłach, składających się z dwukondygnacyjnego budynku mieszkalnego i przylegających do niego budynków gospodarczych. Prawdopodobnie służyły one miejscowemu plebanowi, mieszkańcy wsi mieszkali bowiem w dolinie poniżej wzgórza. Najpewniej przejęły one funkcję starszego domu z XIII wieku, położonego po północno – zachodniej stronie kościoła. Jego wnętrze o wymiarach 4 x 5,5 metra było częściowo wykute w skalnym podłożu (trzy stopnie prowadziły w dół), a ściany wykonane z nieobrobionego kamienia i otynkowane.
Północny budynek XV-wiecznego kompleksu przystawiony został do muru obwodowego kościoła. Posiadał wymiary 11,2 x 6,7 metrów, a dodatkowo do jego południowo – zachodniego narożnika dostawiono kikut muru o długości 1,5-2 metrów jako kontynuację ściany wzdłużnej, być może pozostałość kolejnego pomieszczenia. Wnętrze budynku dzieliło się na dwie izby: większą zachodnią (kuchnię) i mniejszą wschodnią, z których w tej pierwszej mieścił się duży piec. Budynek północny połączony był murem z powstałym nieco później skrzydłem południowo – wschodnim, wzniesionym na stoku wzgórza i ułożonym w dwa trakty. Zachodni dzielił się na trzy wąskie pomieszczenia oraz wnękę utworzoną przez mur, a wschodni na dwie skomunikowane ze sobą większe izby (5,3 x 5,5 metra oraz 3,8 x 5 metrów). Izba południowa była zapewne pomieszczeniem mieszkalnym ogrzewanym narożnym piecem kaflowym. Długie pomieszczenie po jej stronie zachodniej najpewniej było gankiem lub rodzajem przedsionka. Po przeciwnej, wschodniej stronie budynek wsparty był przyporą, a dwa inne bardzo płytkie filary równoległe do ściany znajdowały się w północno – wschodnim narożniku. Być może stanowiły fundament klatki schodowej prowadzącej na pierwsze piętro. Pozostałe dwa małe pomieszczenia północne oraz wnęka bez ściany zachodniej przypuszczalnie służyły celom gospodarczym (spiżarnie, skład itp.), choć w środkowym funkcjonował okrągły piec.
Stan obecny
Kościół zachowany jest dziś w postaci trwałej ruiny. Zabezpieczona została jego wieża wraz z emporą, ale bez zniszczonego narożnika południowo – wschodniego powyżej pierwszego piętra. Mury nawy powyżej przyziemia przetrwały tylko po stronie północnej, widoczna jest również jedna z przypór zachodnich i przypora wzmacniająca niegdyś prezbiterium. Zabudowania XV-wiecznej plebani oraz mur wokół kościoła zachowały są jedynie na poziomie gruntu.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Éri I., Az öt Dörgicse öt románkori temploma 2., “Várak, kastélyok, templomok”, kötetszám október, Pécs 2006.
Éri I., Gerőné-Krámer M., Szentléleky T., A dörgicsei középkori templomromok, „Magyar Műemlékvédelem 1959-1960″, Budapest 1964.
Koppány T., A Balaton-felvidék románkori templomai, „A Veszprém Megyei Múzeumok Közleményei 1”, Veszprém 1963.
Wellisch M., Középkori lakóházak az alsódörgicsei templomnál, „Castrum 8”, 2/2008.