Historia
Pierwsze wzmianki w źródłach pisanych o zamku Dombó pojawiły się w 1310 roku, kiedy to należał do Jánosa, syna Henrika Kőszeg, nie ma jednak pewności czy informacje te nie dotyczyły pobliskiej wieży mieszkalnej Szigeterdő, bowiem najstarsze znaleziska archeologiczne wydatowano w Dombó dopiero na drugą połowę XIV wieku. Przypuszczalnie w 1316 roku zamek dostał się w trakcie zbrojnej wyprawy w ręce króla Karola I Roberta, który w 1326 roku wymienił go z synami Istvána Csáka, Péterem i Istvánem na ich dziesięć innych zamków i posiadłości (m.in. Csesznek, Csókakő, Bátorkő, Gesztes, Tata i Csákvár). Potomkowie Pétera Csáka przyjęli nazwisko Dombai (Dombói), dając początek możnej rodzinie zaangażowanej w XV-wieczną politykę Królestwa Węgierskiego. W odróżnieniu od zbuntowanej trenczyńskiej gałęzi rodu należeli oni do zwolenników dynastii andegaweńskiej, choć jeszcze pod koniec XIV wieku László II Dombó wszedł w konflikt z władcą, za co został skazany i przed 1397 rokiem ułaskawiony.
Kariera rodu Dombó rozpoczęła się w pierwszej połowie XV wieku, a rozkwit przeżywała w drugiej połowie tamtego stulecia, i następnie na początku XVI wieku, kiedy to jego członkowie dzierżyli wysokie godności dworskie i ziemskie. Przejawem wzrostu znaczenia rodu była także stopniowa rozbudowa zamku, powiększanego o dodatkowe pomieszczenia mieszkalne i urządzenia obronne, zwłaszcza związane z powszechniejącą pod koniec średniowiecza obroną przy użyciu broni palnej. W 1439 roku syn László II Dombó brał udział w zjeździe szlachty na którym miał zostać pobrany specjalny podatek na pokrycie kosztów wojny z Turkami. Rok później był uczestnikiem spotkania, które wysłało delegację do Krakowa z nawoływaniem Władysława do wyjazdu na Węgry, w 1447 roku Pál I i László III Dombó aktywnie brali udział w sejmie w Budzie, zaś w 1455 Pál był członkiem delegacji negocjującej z cesarzem Fryderykiem w Wiedniu. W tym okresie, w latach 1445 i 1453, wzmiankowano zamek jako castrum Dombo. Także po dojściu do władzy Macieja Krowina członkowie rodu zachowali ważne funkcje i urzędy, dworskie i wojskowe.
Na początku XVI wieku współwłaścicielami zamków Dombó i Nyék byli syn Pála Dombó II, János z Tolna, przypuszczalnie zwolennik króla Jana Zápolyi, oraz jego kuzyn Farkas, za których około 1520 roku prowadzono na zamku prace budowlane. Gdy János zmarł w 1537 roku, a po nim Farkas, rodzina w linii męskiej wymarła. Pozostała jedynie córka Jánosa, Anna, która jako nieletnia, trafiła pod opiekę dziadka, Istvána Werbőczego. W tym burzliwym okresie po klęsce pod Mohaczem, zamek kilkukrotnie zmieniał właścicieli, między innymi prawa do niego rościł sobie niejaki Bálint Török, który w 1541 miał bezskutecznie oblegać Dombó. Po wpadnięciu Budy w ręce tureckie i śmierci Istvána Werbőcziego zamek prawdopodobnie należał do jego syna Imre Werbőczego. Wojska tureckie zajęły Dombó w 1546 lub 1547 roku. W czasie okupacji stacjonował na zamku stosunkowo niewielki garnizon, w większości pochodzenia bałkańskiego. Dawna rezydencja szlachecka stała się turecką twierdzą graniczną, okoliczne osady wyludniły się, a część z nich przejęła ludność południowosłowiańska z Bałkanów.
Po odzyskaniu Budy przez chrześcijan w 1686 roku, podczas kampanii Lajosa Vilmosa z Baden w południowym Zadunaju, Dombó zajęte zostało przez wojska cesarskie. W 1691 roku okoliczne ziemie otrzymał od władcy Pál Esterházy, jednak zamek spalony wraz z pobliską osadą po wypędzeniu Turków znajdował się w stanie częściowej ruiny (miał utracić dachy, ale mury nie uległy zawaleniu). W 1702 roku wydany został dekret na podstawie którego niepotrzebne już warowne siedziby miały zostać rozebrane. Jeszcze w tym samym roku górnicy wysadzili w powietrze wieżę bramną, a rozbiórki Dombó ostatecznie dokonał Pál Esterházy wraz z własnymi poddanym.
Architektura
Zamek wzniesiony został na południe od brzegu rzeki Kapos, na niewielkim wywyższeniu terenu o wymiarach około 70 x 100 metrów i wysokości około 6 metrów powyżej poziomu zalewowej równiny. Równina ta z powodu regularnych wylewów rzeki tworzyła niegdyś podmokłe i bagienne podłoże, zabezpieczające zamek nie gorzej niż duża przewaga wysokości, której brakowało na nizinnych ziemiach na południe od Balatonu.
Zamek z drugiej połowy XIV wieku miał w planie kształt wydłużonego prostokąta o wymiarach 47 x 27 metrów, usytuowanego dłuższymi bokami na linii północ – południe. Początkowo składał się z czterech kamienno – ceglanych kurtyn o grubości około 1,5 metra i wysokości około 6-7 metrów, zamykających wewnątrz dziedziniec. Przypuszczać można, iż wszystkie kurtyny zwieńczone były chodnikiem straży ukrytym za przedpiersiem z krenelażem. Zabudowa mieszkalna znajdowała się po stronie północnej. Wypełniała ona całą szerokość dziedzińca, sięgała około 10 metrów w głąb dziedzińca i prawdopodobnie nie wystawała znacznie poza wysokość kurtyny muru. Z trzech stron dostawiono ją do muru obronnego, a z czwartej (od strony dziedzińca) wzniesiono ścianę grubości 1,1 metra. Pomieszczenia były ułożone w jednym trakcie. Przynajmniej część z nich przykryta została sklepieniami, niektóre były też ogrzewane piecami kaflowymi. Droga do zamku mogła prowadzić od północy, gdzie przekraczała bagna i rozgałęziała się do Dombó i osady Váralja. Wjazd na dziedziniec prawdopodbnie mieścił się w kurtynie zachodniej, gdzie początkowo był zapewne zwykłym portalem przebitym w murze. Przed nim rozlokowało się podzamcze czy też osada Váralja z drewnianą zabudową gospodarczą, otoczona obwarowaniami drewniano – ziemnymi.
Na początku XV wieku, mniej więcej pośrodku kurtyny zachodniej, na miejscu pierwotnego wjazdu, wybudowano czworoboczną w planie wieżę bramną o wymiarach wnętrza około 7 x 7 metrów i murach grubości 1,5 metra. Umieszczony w jej przyziemiu przejazd bramny przypuszczalnie poprzedzony był zwodzonym mostem, przerzucanym ponad przekopem który otaczał całe założenie. Wiadomo także, iż w czasach nowożytnych pod wieżą bramną znajdowała się piwnica służąca jako więzienie. Wraz z wieżą wzniesiono dodatkowe zabudowania mieszkalno – gospodarcze w południowej części dziedzińca, przy czym wschodnią kurtynę muru w pobliżu narożnika południowego wzmocniono wówczas co najmniej trzema przyporami. Jakiś czas później podobne przypory rozstawiono regularnie wzdłuż całej wschodniej kurtyny, którą jednocześnie pogrubiono od strony zewnętrznej i zaopatrzono w ganek obronny, częściowo nadwieszony na przyporach. Skrzydło południowe było budynkiem piętrowym, podpiwniczonym, przy czym poziom piwniczny był dwutraktowy. Jeden trakt przebiegał przez całą długość budynku, a drugi był o połowę krótszy.
Pod koniec XV wieku lub na początku XVI wieku zamek otoczono zewnętrznym murem grubości 1,05 metra, wzniesionym z cegły na kamiennej podmurówce. W czterech narożnikach prawdopodobnie wzmocniony był on obłymi, otwartymi od strony wewnętrznej basztami lub bastejami, zapewne przystosowanymi już do użycia broni palnej. Po stronie zachodniej mur zewnętrzny na wysokości wieży bramnej łączył się z wzniesionym wówczas prostym, czworobocznym przedbramiem.
Stan obecny
Zamek nie zachował się do czasów współczesnych. Obecnie na jego terenie widoczne są cztery kamienne i ceglane kikuty: pozostałości ceglanego filaru po stronie południowo – wschodniej oraz trzy mieszane ceglano – kamienne bloki po stronie północnej. Wstęp na teren Dombó jest wolny. W ostatnich latach ogłoszony został on rezerwatem przyrody z powodu gniazdowania bocianów na szczycie południowo – wschodniego kikuta ściany.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Berta A., A dombói vár 2015. évi régészeti feltárása, „A Wosinsky Mór Megyei Múzeum évkönyve”, 40/2018.
Berta A., Rövid beszámoló a Dombóvár-Gólyavár területén 2016-ban végzett régészeti kutatásró, „Castrum 20”, 1-2/2017.
Koppány T., A Tolna megyei Dombó vára [w:] Gerő László nyolcvanötödik születésnapjára, Budapest 1994.
Szabó G., Csányi V., Werbőczy két Tolna megyei vára: Dombó és Döbrököz az újabb régészeti megfigyelések tükrében, „A Wosinsky Mór Megyei Múzeum évkönyve”, 12/1984.