Historia
Osada Győr po raz pierwszy pojawiła się w źródłach pisanych w 1248 roku, a następnie w 1261 roku. Należała wówczas do niejakiego Ákosa Ernye, który otrzymał ją od króla Beli IV. Murowany zamek prawdopodobnie ufundował jego syn István na przełomie XIII i XIV wieku, który starszy rodowy dwór, swą dotychczasową siedzibę, przekazał paulinom, a sam przeniósł się do nowej siedziby. Budowlę tą wzmiankowano po raz pierwszy w 1319 roku pod nazwą Újvár.
Potomkowie Istvána utracili zamek z powodu nielojalności w stosunku do Karola Roberta, założyciela nowej węgierskiej dynastii Andegawenów. Antykrólewskie powstanie upadło wraz z klęską buntowników Amadeja Aby w 1312 roku w bitwie pod Rozhanovcami, a następnie przegraną Borsy Kopasza w 1316 roku pod Debreczynem, po której uczestnicy buntu zostali skazani na utratę tytułów i mienia. Właścicielem zamku wpierw został wojewoda siedmiogrodzki Dózsa Debreceni, od którego w 1319 roku Diósgyőr przejął Miklós Szécsi, późniejszy ban Chorwacji. W kolejnych latach zamek pozostawał budowlą królewską, w 1340 roku będącą w posiadaniu żony Karola Roberta, Elżbiety Łokietkówny.
W latach 60-tych XIV wieku król Ludwik Andegaweński przeprowadził wielką przebudowę zamku, który uzyskał formę okazałej rezydencji o większych walorach reprezentacyjnych niż obronnych. Prawdopodobnie prace był już na ukończeniu w 1370 roku, kiedy to na zamku Ludwik uczcił przyjęcie tytułu króla Polski. Z nowym tytułem wiązał się też zapewne wzrost znaczenia zamku, wykorzystywanego jako jeden z przystanków na drodze z Węgier do Krakowa. W 1381 roku natomiast w Diósgyőr podpisano pokój turyński, kończący zwycięską wojnę z Wenecją. Gdy rok później Ludwik Andegaweński zmarł, zamek przejęła jego córka, królowa Maria, od 1385 roku żona Zygmunta Luksemburczyka, z którym w 1387 roku przez prawie dwa miesiące przebywała w Diósgyőr po uwolnieniu z więzienia opozycji.
W okresie rządów Zygmunta Luksemburczyka Diósgyőr należało do jego żon. Wpierw Marii Andegaweńskiej, a następnie Barbary Cylejskiej. W związku z ciągłymi kłopotami finansowymi władcy zamek był też oddanny w zastaw. W 1431 roku otrzymał go możny István Rozgonyi, ale kolejny król, Albrecht II Habsburg, odebrał Diósgyőr i podarował swojej żonie, królowej Elżbiecie Luksemburskiej. Za rządów Macieja Korwina w drugiej połowie XV wieku, zamek także związany był z władczyniami: od 1461 roku z Katarzyną z Podiebradów, a od 1476 roku z Beatrycze Aragońską, na zamku kilkukrotnie wystawiał również dokumenty ich małżonek. Władysław II Jagiellończyk po małżeństwie z Anną de Foix-Candale zgodnie z tradycją przekazał jej Diósgyőr, zaś jego syn Ludwik II w 1522 roku nadał zamek Marii Habsburżance. Opuściła ona go po wielkiej klęsce z Turkami pod Mohaczem w 1526 roku.
W 1540 roku Diósgyőr otrzymał Zsigmond Balassa. Ze względu na szybkie postępy Turków oraz rozwój broni palnej, wzmocnił on północną część zamku dwoma bastejami. W 1564 roku właścicielem budowli stał się Gábor Perényi, następnie Ferenc Török, później zaś należał do rodów Nyár i Haller. Znaczenie Diósgyőr chwilowo wzrosło po zajęciu Egeru przez Turków w 1596, choć zamek wymagał pilnych prac remontowych z powodu wieloletnich zaniedbań i ciągłych zamian właścicieli. Zamieszkany był do czasu wielkiego pożaru z 1673 roku spowodowanego przez żołnierzy cesarskich i choć rodzina Hallerów później prowadziła jeszcze prace remontowe przy jednym ze skrzydeł, to ostatecznie w XVIII wieku zamek popadł w całkowitą ruinę.
Architektura
Zamek wzniesiono na skalnym, niewysokim wypiętrzeniu u podnóża wzgórza Bányabükk, którego stoki opadały do doliny rzeki Szinva. Rzeka ta przepływała po północnej stronie zamku, z zachodu na wschód ku osadzie Miskolc. Jej wody, a także niewielki strumień spływający po zachodniej stronie zamku, mogły być wykorzystane do utworzenia fosy wypełniającej zagłębienie terenu wokół skalnego wzniesienia, przybierającego dzięki temu formę niedużej wyspy. W południowo – wschodniej części fosy wybudowana została tama, napędzająca przyzamkowy młyn oraz regulująca poziom wody w fosie i pobliskich stawach.
Zamek z przełomu XIII i XIV wieku miał w planie owalną formę o wymiarach około 35 x 50 metrów, wydłużoną z grubsza na linii północ – południe, wyznaczoną przez obwód kamiennych murów obronnych, przypuszczalnie zwieńczonych blankowanym przedpiersiem z chodnikiem straży. W północno – wschodnim narożniku znajdowała się czworoboczna wieża główna, której zadaniem było flankowanie umieszczonej w północnej części muru bramy wjazdowej na dziedziniec, oraz kontrola nad drogą dojazdową i mostem przerzuconym nad fosą. Most ten przebiegał tuż pod wieżą, w stronę wschodnią. Po przeciwnej stronie wieży czworobocznej, w narożniku południowo – zachodnim, obronę wzmacniała smukła wieża półkolista, otwarta od strony dziedzińca. Zabudowa mieszkalna zamku przypuszczalnie znajdowała się przy kurtynie muru w sąsiedztwie wieży czworobocznej. W południowej części budynek miał od strony dziedzińca mieć oskarpowany ryzalit o wieżowej formie.
Przebudowa z lat 60-tych XIV wieku zasadniczo zmieniła kształt zamku, odtąd będącego regularnym czworobokiem o wymiarach 46 x 55 metrów, utworzonego przez cztery skrzydła mieszkalne dostawione do prostych kurtyn murów, przy czym każde z nich wypełniło przestrzeń pomiędzy wybudowanymi w narożach czterema czworobocznymi wieżami. Wieże te nie wystawały poza sąsiednie kurtyny, miały więc bardzo ograniczoną możliwość flankowania. Przed kurtyny rdzenia zamku wysunięta była jedynie kaplica, a konkretnie jej wieloboczne prezbiterium usytuowane w połowie kurtyny wschodniej. Miało ono tą samą wysokość co mury obronne i podobnie jak one zwieńczone było przedpiersiem z krenelażem, osadzonymi na konsolach tworzących machikuły. Chodnik straży opinał także od zewnątrz narożne wieże, dzięki czemu możliwe było przejście po całym obwodzie zamku. Jego cechą charakterystyczną było także umieszczenie otwartych, niezadaszonych galerii wokół każdej z narożnych wież, na poziomie ich przedostatnich kondygnacji. Galerie te najpewniej miały identyczną formę jak zwieńczenia kurtyn murów, z blankowanym przedpiersiem i machikułami.
Wjazd do zamku z drugiej połowy XIV wieku znajdował się po tej samej stronie co w starszej budowli. Tworzył go przejazd bramy poprowadzony przez zachodnią część skrzydła północnego, tuż przy jednej z narożnych wież. Droga do bramy została znacznie wzmocniona, umieszczono ją bowiem w murowanym, zakręcającym ku wschodowi korytarzu, który tuż przed fosą kończył się czworobocznym budynkiem bramnym. Przed bramą wciąż funkcjonował długi, drewniany most, wówczas już jednak osadzony na masywnych, czworobocznych, kamiennych filarach. Brama i korytarz bramny były elementem zewnętrznych obwarowań zamku, które objęły prawie całą przestrzeń skalnego wzniesienia. Poprowadzono je tuż przy brzegu fosy, choć pozostawiły wolną przestrzeń przed ryzalitem kaplicy i w południowo – zachodniej części wyspy, zapewne z powodu braku miejsca. Po bokach kaplicy proste kurtyny zewnętrznego muru stykały się z głównym murem obronnym. Mur zewnętrzny był niższy od rdzenia zamku, ale jego chodnik straży łączył się zapewne z pierwszym piętrem skrzydła wschodniego.
Przyziemie czterech skrzydeł wypełniał szereg komór ułożonych w systemie jednotraktowym, najpewniej zgodnie ze średniowieczną praktyką przeznaczonych w większości na pomieszczenia gospodarcze: spiżarnie, składy, kuchnię, pomieszczenia dla służby itp. Część z nich przykryta była sklepieniami kolebkowymi, podobnie jak wszystkie komory w przyziemiach czworobocznych wież narożnych. Wyróżniało się skrzydło północne, które oprócz wspomnianego podsklepionego przejazdu bramnego w części północno – zachodniej, mieściło trzy kwadratowe komory o zbliżonej wielkości w trakcie zewnętrznym oraz trójprzęsłowy krużganek, otwarty od strony dziedzińca półkolistymi arkadami.
Komnaty na pierwszym piętrze czterech skrzydeł posiadały funkcje rezydencjonalne i reprezentacyjne. Wszystkie były przykryte sklepieniami krzyżowo – żebrowymi i ułożone jednotraktowo. Największą i najważniejszą salą była dwunawowa aula o czterech przęsłach długości i wymiarach około 13 x 25 metrów, wypełniająca całe piętro skrzydła północnego. Oświetlały ją cztery duże czworoboczne okna wypełnione krzyżami, umieszczone w głębokich wielobocznych wnękach, być może przykrytych sklepieniami sześciodzielnymi. Jednonawowa, wspomniana powyżej kaplica, z prezbiterium o jednym przęśle prostokątnym i jednym wielobocznym, znajdowała się na piętrze skrzydła wschodniego. Ponadto małe oratorium funkcjonowało w skrzydle południowym, gdzie prezbiterium umieszczono w grubości kurtyny muru. Wszystkie pomieszczenia piętra skomunikowane były za pomocą ganku, nadwieszonego na uskokowych konsolach od strony dziedzińca.
Pod koniec XV wieku w celu poprawienia obronności zamku przeprowadzona została przebudowa jego zewnętrznych obwarowań. Stary mur zastąpiony został wówczas dużo masywniejszym, poprowadzonym już na całym obwodzie wzdłuż brzegu fosy, której skarpy zostały obmurowane. W planie uzyskał nieregularny kształt ze ściętymi dwoma narożnikami wschodnimi oraz z wysuniętym narożnikiem północno – zachodnim. Z czterech stron w długości kurtyn usytuowano dwubasztowe zespoły bramne z poprzedzającymi je mostami nad fosą, przy czym ten po stronie północnej na przełomie XV i XVI wieku zastąpiony został przez masywny prostokątny bastion przystosowany do użycia broni palnej. Ponadto przed bramą, przy północno – zachodnim narożniku rdzenia zamku wzniesiono wieżową budowlę zabezpieczającą schody opadające ku bramie zachodniej. Prawdopodobnie brama ta u schyłku średniowiecza stanowiła najważniejszą drogę wjazdową na teren zamku, bowiem przed nią usytuowane zostało niewielkie podzamcze z dwoma prostokątnymi budynkami gospodarczymi leżącymi równolegle do siebie po dwóch stronach dziedzińca. Przez budynek północy prowadził korytarz bramny wiodący do zewnętrznej bramy umieszczonej w czworobocznym budynku lub wieży bramnej.
Stan obecny
Zamek w Diósgyőr poddany został w ostatnich latach daleko idącym pracom budowlanym, na skutek których prawie w całości odtworzone zostały zniszczone cztery skrzydła pomiędzy narożnymi wieżami. Oryginalne są zatem jedynie fragmenty murów przyziemia, głównie od południa i zachodu, niewielkie pierwotne fragmenty kaplicy południowej, bramy północnej czy rząd arkad pod dawną salą północno – wschodnią. Pozostała część skrzydeł jest całkowicie współczesna, podobnie jak zwieńczenia wież powyżej zachowanych konsol ich dawnego przedpiersia. Zewnętrzne obwarowania z XV i XVI wieku przetrwały głównie na poziomie fundamentów i przyziemia, ale ich układ pozostaje czytelny, a masywna basteja północno – wschodnia zachowała się w całości. Fosa uległa całkowitemu wysuszeniu, widoczne są jedynie relikty jej murowanej kontrskapry za którą ciągnie się droga i jednorodzinne domy. Zamek udostępniony jest odpłatnie dla turystów, w sezonie letnim często też odbywają się w nim imprezy okolicznościowe.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Czeglédy I., Előzetes jelentés a diósgyőri belső vár 1963. évi feltárásáról, „Archaeologiai Értesítő”, 91/1964.
Czeglédy I., Előzetes beszámoló a diósgyőri vár az 1964. évi feltárási munkáiról, „Archaeologiai Értesítő”, 93/1966.
Feld I., Die Königsresidenzen des Königreiches Ungarn im 14. Jahrhundert [w:] Spiegel der Fürstenmacht Residenzbauten in Ostmitteleuropa im Spätmittelalter – Typen, Strukturen, Ausschmückung, Bonn 2018.
Feld I., Nováki G., Sárközy S., Borsod–Abaúj–Zemplén megye várai az őskortól a kuruc korig, Budapest-Miskolc 2009.
Kabos K., A diósgyőri vár, „Archaeologiai Közlemények”, kötet 19, Budapest 1895.
Nagy S.B., Fashionable Courts – Courtly Fashions. Representation in the Architecture of Late Medieval Hungarian Castle Courtyards, „Hungarian Archaeology”, E-journal 2017.