Historia
Najstarsza wzmianka pisemna o kościele św. Andrzeja w Debreczynie pojawiła się w dokumencie papieskim spisanym w 1326 roku. Jednak pierwszy, romański jeszcze kościół wzniesiono na tym miejscu na początku XIII wieku. Ten mały budynek, wystarczał gdy Debreczyn był wsią, ale stał się zbyt mały na początku XIV wieku. Starą budowlę rozebrano wówczas, a cegły rozbiórkowe wykorzystano przy budowie nowego, gotyckiego kościoła.
Wspomniany dokument z 1326 roku, wydany przez papieża Jana XXII, był odpowiedzią na prośbę biskupa Imre Ivánka z Oradei. Biskup zwrócił się do papieża, ponieważ kościół św. Andrzeja w Debreczynie zajęli dominikanie, powołując się na ich papieskie przywileje. Zmienili oni wówczas patronkę kościoła na Najświętszą Maryję Pannę i sprawowali władzę nad parafią. Papież stwierdził, że dominikanie nie posiadali prawa do takich działań, nakazał więc zwrot kościoła i dochodów z bezprawnych kolekt. W akcie papieskim wspomniano również, że kościół, który opisano jako znajdujący się w doskonałym stanie, został zbudowany na cześć apostoła św. Andrzeja i poświęcony przez biskupa Ivánkę. Spór prawdopodobnie spowodowany był faktem, iż Debreczyn w tym czasie mógł być jedną z najbogatszych osad w diecezji, o wysokich dochodach z dziesięcin i innych podatków.
Około 1400 roku właściciele Debreczyna ufundowali przebudowę kościoła św. Andrzeja, być może ze względu na wyższy status miasta w którym regularnie odbywały się targi. Ze starej budowli pozostawiono jedynie wieżę, pozostała część została natomiast gruntownie przebudowana czy też wzniesiona od podstaw. Następnie na przełomie XV i XVI wieku powiększona i przekształcona została zakrystia, odtąd funkcjonująca jako rodowa kaplica grzebalna.
W 1564 roku kościół zniszczony został na skutek pożaru, a w zasadzie dwóch, mających miejsce w odstępie dwóch dni. Rada miejska kalwinistycznego w większości wówczas miasta dała radę odbudować jedynie zakrystię, do której dostawiono niewielką wieżę. Odbudowę pozostałej części świątyni przeprowadzono przy pomocy księcia Siedmiogrodu, Gábora Bethlena, dopiero w 1628 roku. W jej trakcie przy okazji kościół otoczono murem, w linii którego wzniesiono wyniosłą wieżę – dzwonnicę, oraz dobudowano dwie kruchty. W takim stanie kościół funkcjonował do 1802 roku, kiedy to kolejny pożar doszczętnie zniszczył budowlę. Tym razem postanowiono nie odbudowywać gotyckiej budowli, a na jej miejscu wzniesiono od podstaw nową, klasycystyczną świątynię.
Architektura
Pierwszy kościół z początku XIII wieku był wzniesioną z cegły bardzo małą, jednonawową budowlą na planie prostokąta, od wschodu zamkniętą półkolistą, nieco węższą od korpusu apsydą. Jego mury miały około 1 metra grubości, a nawa przypuszczalną, szacowaną wielkość około 9 x 7 metrów. Usytuowany był na miejscu zakrystii późniejszej świątyni gotyckiej, w trakcie budowy której czerpano z cegły rozbiórkowej.
Kościół z pierwszej połowy XIV wieku otrzymał formę budowli trójnawowej o wielkości korpusu około 51 × 20 metrów, z wyniosłą wieżą po stronie zachodniej, o rzadko spotykanym rzucie ośmioboku. Prawdopodobnie bardzo przypominał nieco mniejszą świątynię z Csenger, dla której mógł być pierwowzorem. Po przebudowie z początku XV wieku kościół na wschodzie zamknięty był trzema ścianami (pięć boków ośmioboku), a od zachodu jego halowy korpus zwieńczony został na osi starszą wieżą. Na przedostatniej kondygnacji została ona poszerzona dookolnym gankiem, osadzonym na wystających z lica ścian wspornikach. U schyłku średniowiecza zakrystia, przystawiona do północnej ściany na wysokości wschodnich przęseł, przekształcona została na kaplicę.
Elewacje zewnętrzne, grubych na 1,5 metra murów kościoła, opięte zostały licznymi, uskokowymi przyporami, z których dwie pod skosem wsparły wieżę. Pomiędzy przyporami przeprute były wysokie, ostrołuczne, wypełnione maswerkami okna, oraz co najmniej jeden okulus osadzony od południa na wysokości drugiego przęsła od zachodu (kolejne dwa mogły się znajdować w fasadzie zachodniej, po bokach wieży). Znajdował się on tam, gdyż poniżej funkcjonowało wejście do kościoła. Drugi, główny portal umieszczony był w zachodniej ścianie wieży, skąd prowadził do kruchty w jej przyziemiu. Wewnątrz przestrzeń na nawy dzieliły dwa rzędy dwunastu filarów, wielobocznych w przekroju, podtrzymujących przypuszczalnie sieciowe sklepienie żebrowe.
Stan obecny
Kościół św. Andrzeja nie zachował się do czasów współczesnych, za wyjątkiem ukrytych pod ziemią reliktów fundamentów, oraz kilku detali architektonicznych odnalezionych w trakcie badań archeologicznych (np. zwornik z wizerunkiem baranka). Obecnie na jego miejscu znajduje się klasycystyczna świątynia z pierwszej połowy XIX wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Módy G., A Szent András templom és a Verestorony kutatása 1980-ban, Debrecen 1984.
Szabó L., Templomok a Nagytemplom alatt, „A Debreceni Déri Múzeum Évkönyve”, Debrecen 2016.