Historia
Pierwsza wzmianka o zamku pojawiła się w źródłach pisanych w 1272 roku, w dokumencie królewskim regulującym granice miejscowych dóbr. Prawdopodobnie wzniesiony został on około połowy XIII wieku, na skrzyżowaniu dwóch ważnych szlaków funkcjonujących już od czasów rzymskich, oraz na wzgórzu Csobánc, którego nazwa wspomniana została po raz pierwszy w 1221 roku. W roku tym wybuchł spór między dworzanami królewskimi, przodkami późniejszych Gyulów, a rodem niejakiego Atyusza, pozwanym o nielegalne sadzenie na wzgórzu winorośli i budowę kamiennego domu. Do ugody doszło w 1255 roku i choć nie wspomniano wówczas jeszcze zamku, odnotowany został „edificium lapideum”, który zapewne był zalążkiem późniejszej warowni.
Na początku XIV wieku właścicielem zamku Csobánc był Demeter z rodu Gyula, ekskomunikowany przez biskupa Veszprém za bliżej nieznane szkody wyrządzone Kościołowi. W 1329 roku musiał on już nie żyć, gdyż jego rodzina zapłaciła karę i pojednała się z biskupem, choć w 1378 i 1383 roku wybuchały kolejne konflikty graniczne i majątkowe rodu Gyula z kościelnymi hierarchami. Zamek nie był wymieniany w procesach sądowych, sam nie był więc nigdy przedmiotem sporów. Kolejni przedstawiciele rodu Gyula zamieszkiwali go spokojnie przez cały XIV i XV wiek.
W 1490 roku Węgry najechane zostały przez wojska Maksymiliana Habsburga, w celu wyegzekwowania postanowień traktatu o sukcesji z Maciejem Korwinem. Armia niemiecka maszerująca w kierunku Székesfehérvár oblegała Veszprém i prawdopodobnie także Sümeg. Dowodzący węgierską obroną Pál Kinizsi nakazał wdowie Katalin, mieszkającej w Csobánc wraz nieletnim synem Istvánem, zaopatrzyć zamek na wypadek oblężenia, do którego jednak nie doszło na skutek przeprowadzonej w kolejnym roku kontrofensywy. Katalin przekazała następnie Csobánc swojemu bratu Jánosowi Gersei Pető, natomiast István Gyula odnotowany został jako właściciel zamku na początku XVI wieku. W jego czasach najpewniej przeprowadzono przebudowę zamku, a zwłaszcza jego pomieszczeń mieszkalnych, przekształconych w duchu późnego gotyku i nadchodzącego renesansu.
Po bitwie pod Mohaczem w 1526 roku i zdobyciu Budy przez Turków kilkanaście lat później, Csobánc stał się jednym z małych, ale silnych ogniw w łańcuchu fortec strzegących nowych granic dwóch imperiów, Habsburgów i Imperium Osmańskiego. Najazdy tureckie na tereny wokół Balatonu miały miejsce w latach 30-tych i następnie w 1545 i 1548 roku, a w ich trakcie walecznością wsławił się László Gyula, pierworodny syn Istvána. Csobánc choć nie został wówczas zdobyty, musiał jednak być poddawany silnej presji, gdyż w 1554 roku, po nocnym ataku na zamek runęła jedna z jego ścian. László Gyula ze względu na mrozy nie odbudował muru z kamienia, ale tymczasowo wykonał drewniane obwarowania w obawie przed następnym tureckim atakiem. Okazały się one na tyle skuteczne, iż w 1559 roku odparto kolejne oblężenie.
Do początku XVII wieku zamki wokół Balatonu w większości pozostawały w rękach węgierskich, podczas gdy okoliczne osady musiały płacić podatki tureckim najeźdźcom. Sytuacja zmieniła się po upadku Kanizsy w 1600 roku, gdy Turcy wbili się klinem między Drawę a Balaton, co wymusiło potrzebę szybkiej budowy nowej linii obronnej, w skład której wszedł także Csobánc. Do połowy XVII wieku zamek i jego dobra przeszły w ręce spadkobierców rodu Gyula, od których w 1670 roku kupiła go można rodzina Eszterházy. Na początku XVIII stulecia zagrożenie tureckie wygasło, dlatego w 1702 roku cesarz Leopold nakazał rozbiórkę dużej części węgierskich obwarowań. Csobánc nie został co prawda pośród nich wymieniony, ale z pewnością utracił wówczas na znaczeniu. Po raz ostatni wojska garnizonowały w nim w trakcie antyhabsburskiego powstania w 1705 roku, a dwa lata później bronili się w nim kurucowie i okoliczni mieszkańcy przed oddziałami cesarskimi. W tym czasie zamek prawdopodobnie był nie tylko przestarzały, ale i zrujnowany, gdyż w 1709 roku postępujące wojska habsburskie uznały go za niezdatny do użytku. W 1722 roku wspomniano Csobánc jako budowlę całkowicie zrujnowaną.
Architektura
Zamek zbudowano na szczycie wyniosłego bazaltowego wzgórza, w jego południowo – zachodniej części, tak że był chroniony wysokimi i stromymi skarpami od zachodu oraz częściowo od północnego – zachodu i południowego – zachodu. Z pozostałych stron dostęp do warowni zabezpieczony został półkolistym w planie przekopem i ziemnym wałem. Ponadto przedpole zamku wypełnione było szeregiem sztucznie utworzonych dołów, według niektórych interpretacji mających za zadania utrudnienie podprowadzenia machin oblężniczych. Nie wykopano ich blisko murów zamku, by nie mogły stanowić schronienia dla oblegających, ale w pewnym od nich oddaleniu.
Rdzeń zamku zbudowano na rzucie zbliżonym nieco do kwadratu, wyznaczonego przez poprowadzony krótkimi, prostymi odcinkami mur obronny, obiegający centralny dziedziniec. Mury wzmocnione były przyporami, zwłaszcza od strony zachodnich skarp, ale i od zagrożonej części wschodniej. Przypuszczalnie wieńczył je chodnik obronny ukryty za przedpiersiem z krenelażem. U schyłku średniowiecza chodnik straży mógł zostać zadaszony by chronić broń obrońców przed zamoczeniem (wydaje się, iż w takiej formie przedstawiony został na rysunku z drugiej połowy XVI wieku). Głównym, a zarazem być może najstarszym elementem obrony była masywna, czworoboczna wieża tworząca wschodni narożnik zamku, silnie wysunięta w stronę przekopu by móc kontrolować sąsiednie kurtyny muru. Dwa z jej zewnętrznych narożników wzmacniały przypory, jedna zaoblona, druga czworoboczna, być może dodane wtórnie w XV lub XVI wieku.
Wjazd do zamku znajdował się w północnym narożniku założenia, gdzie utworzono długą, flankowaną kamiennymi murami szyję, poprowadzoną wzdłuż stoków wzgórza. Szyja kończyła się w pobliżu zachodniego narożnika zamku. Usytuowano tam czworoboczny budynek bramny, w całości wzniesiony na terenie dziedzińca i nie wystający poza sąsiednie kurtyny głównego muru obronnego. Miał on mieć dwie kondygnacje rozdzielone drewnianym, płaskim stropem. Przed nim miał zostać wykopany dół nad którym opuszczał się zwodzony most.
Obszerny dziedziniec zamku u schyłku średniowiecza otoczony był z trzech stron zabudową, za wyjątkiem części wschodniej sąsiadującej z wieżą główną. Najważniejsze pomieszczenia prawdopodobnie zgrupowane były w narożniku południowo – zachodnim, w skrzydle na rzucie litery L. Mniejsze, być może gospodarcze izby umieszczone były przy murze po stronie północno – zachodniej, a kolejny budynek znajdował się przy budynku bramnym, po jego wschodniej stronie. W południowej części dziedzińca znajdował się zbiornik na wodę.
Stan obecny
Do czasów współczesnych z zamku zachowały się jedynie niewielkie pozostałości kamiennych murów, przypór i zabudowań. Najokazalszym elementem jest dolna część czworobocznej wieży głównej wraz z dwoma masywnymi przyporami, przebita od wschodu i północy na wysokości pierwszego piętra dużymi, zamkniętymi odcinkowo oknami. Wstęp na teren ruin jest wolny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Hangodi L., Csobánc várának rövid hadikrónikája, “Várak, kastélyok, templomok”, kötetszám június, Pécs 2012.
Hangodi L., Paál J., A csobánci vár múltja, jelene és jövője, “Várak, kastélyok, templomok”, kötetszám augusztus, Pécs 2006.
Hegyi D., Koppány A., Rainer P., Kutatások Csobánc várában, „Castrum 16”, 1-2/2013.