Historia
Wieś Cserkút została po raz pierwszy odnotowana w źródle pisanym w 1290 roku, ale w sposób z którego można by wywnioskować, że wchodziła w skład majątku biskupstwa Pécs, ustanowionego już w 1009 roku. Znajdujący się w niej kościół wzniesiony został około końca XII wieku lub początku XIII stulecia. Mieszkańców wsi, ani ówczesnych szlacheckich patronów świątyni, nie od razu było stać na upiększenie jej wnętrza malowidłami, dlatego powstały one po zakończeniu głównych prac budowlanych, w późnym okresie XIII wieku. Artyści zapewne przybili do Cserkút z pobliskiego miasta Pécs, gdzie jako pomocnicy głównych mistrzów mogli pomagać przy pracach w katedrze.
W pierwszej połowie XIV wieku, prawdopodobnie w trakcie prac usuwających zniszczenia spowodowane pożarem, do kościoła dobudowano smukłą wieżę, zakrystię i małe ossuarium, choć to ostatnie mogło też powstać w XV wieku. Na zakończenie przebudowy wnętrze ozdobiono nowymi malowidłami ściennymi, utworzonymi według inskrypcji na arkadzie tęczy w 1335 roku. W tym też okresie utworzona została lista parafii płacących papieskie dziesięciny. Według niej Cserkút nie należało do najbiedniejszych, ale musiała to być mała wieś, gdyż dochody jej proboszcza wynosiły od 200 do 250 denarów (w najbogatszej wsi pleban posiadał około 600 denarów dochodu, a w najbiedniejszej około 50-60).
We wczesnym okresie nowożytnym kościół popadł w zaniedbane, do którego najpewniej przyczyniły się częste najazdy tureckie i spustoszenia wojenne. Według wizytacji z 1721 roku kościół nie posiadał dachu, sklepienia nad apsydą, zniszczona była zakrystia i ossuarium oraz mur wokół świątyni. Do odbudowy przystąpiono cztery lata później. W jej trakcie wzniesiono nową zakrystię północną, natomiast stare aneksy rozebrano. Następnie w 1732 roku odnowiona została wieża, a po badaniach archeologicznych z lat 1967 – 1968 kościół został odrestaurowany w okresie 1971 – 1972.
Architektura
Kościół zbudowany został w pobliżu przebiegającej przez wieś drogi, w niedużej odległości od spływającego ze wzgórz strumienia. Usytuowany został na terenie cmentarza, który zapewne już w chwili powstania został ogrodzony jakąś formą drewnianego płotu, w celu ochrony przed zwierzętami i odseparowania od zabudowań mieszkalnych. W swej najstarszej formie był typową, niewielką romańską świątynią wiejską, składającą się z prostokątnej w planie pojedynczej nawy i nieco węższej, podkowiastej apsydy po stronie wschodniej.
Wejście do nawy znajdowało się w ścianie południowej, będącej główną elewacją kościoła (fasadą), gdzie w płytkim ryzalicie osadzono półkoliście zamknięty portal, pozbawiony tympanonu, ujęty na całej wysokości dwoma masywnymi wałkami. Oświetlenie kościoła zapewniały prawdopodobnie trzy nieduże, obustronnie rozglifione, wysoko przebite otwory okienne po stronie południowej, oraz dwa kolejne w apsydzie, w tym jeden na osi a drugi po stronie południowo – wschodniej. Wewnątrz konchą sklepiona była apsyda, wnętrze nawy natomiast przykryto drewnianym stropem lub otwartą więźbą dachową. Elewacje wewnętrzne ozdobione zostały barwnymi malowidłami figuralnymi (apostołowie, Maria z Dzieciątkiem, cierpiący Chrystus).
W pierwszej połowie XIV wieku przed elewacją zachodnią kościoła dobudowana została czworoboczna, smukła i wysoka wieża, o dłuższych bokach na linii północ – południe niż na linii wschód – zachód. Dodatkowo, dość nietypowo, po południowej stronie apsydy usytuowana została zakrystia, a tuż obok niej, od zachodu, już na wysokości nawy, zbudowano niewielkie ossuarium (być może powstałe później, w XV wieku). Wnętrze kościoła otrzymało nowe malowidła, między innymi przedstawiające św. Jerzego, uzupełnione jeszcze w XV wieku o scenę Chrystusa w Ogrodzie Getsemani czy Chrystusa wjeżdżającego do Jerozolimy. Cały kościół otoczony został obwodem kamiennego muru o owalnym w planie kształcie, wydzielającego przed południowym wejściem większy wolny plac, a od północy przebiegającego w bliskiej odległości od świątyni.
Stan obecny
Kościół zachował do czasów współczesnych romańskie mury obwodowe nawy i apsydy oraz gotycką wieżę, nie przetrwała natomiast XIV-wieczna zakrystia z ossuarium, a średniowieczny mur wokół świątyni widoczny jest tylko w postaci niskich reliktów. Niestety w trakcie barokowej odbudowy przekształcone zostały okna w nawie i na dwóch najwyższych kondygnacjach wieży, a w apsydzie założono nowożytne sklepienie. Przetrwał natomiast pierwotny portal południowy, wschodnie okno w apsydzie oraz fragmenty barwnych polichromii na ścianach nawy, arkady tęczy i apsydy.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Buzás G., Az egyházmegye építészeti emlékei [w:] A pécsi egyházmegye története I. A középkor évszázadai (1009-1543), red. T.Fedeles, G.Sarbak, J.Sümegi, Pécs 2009.
Gyurkó J., Árpád-kori templomok a Kárpát-medencében, Gyál 2006.
Levárdy F., Cserkút Árpád-kori templom, Budapest 1986.