Historia
Wieś Csenger pojawiła się na kartach źródeł pisanych w XIII wieku. Najpóźniej w połowie XIV wieku stała się ważną przeprawą przez rzekę Szamosz i punktem poboru opłat celnych, a następnie osadą targową. W 1322 roku biskup Siedmiogrodu zezwolił właścicielowi pobliskiej osady Jánosi, Jánosowi Nagy Csaholyi na budowę w Csenger drewnianej kaplicy, mającej być filią kościoła św. Małgorzaty z Jánosi. Nie wiadomo kiedy Csenger uzyskało status siedziby parafii, ani kiedy na miejscu kaplicy wzniesiono nowy kościół. Biorąc pod uwagę niektóre późnoromańskie jeszcze elementy murowanego kościoła, wydaje się, iż musiał on powstać najdalej pod koniec lat 20-tych lub w latach 30-tych XIV wieku. W 1406 roku wspomniano o jego księdzu o imieniu Gál, oraz podano, iż został konsekrowany pod wezwaniem Wszystkich Świętych. Następnie w 1448 roku odnotowany został proboszcz o imieniu Tamás.
W XV wieku Csenger było jedną z ważniejszych osad okręgu Szatmár (Satu Mare). Oprócz targów odbywały się w nim sądy i zgromadzenia, z których przynajmniej część musiała mieć miejsce także w kościele. W XVI wieku wymarli patroni świątyni z rodu Csaholyi, sama budowla zaś przejęta została przez protestantów, ale nie utraciła na znaczeniu. W 1576 roku miał w niej miejsce reformowany synod, na którym Péter Juhász Méliusz utworzył tzw. kredo z Csenger. Kolejne protestanckie zjazdy odbywały się również pod konic XVI i w XVII wieku.
Kościół dzięki usytuowaniu na skraju węgierskich ziem przetrwał niespokojny okres najazdów tureckich i walk wewnętrznych. W 1713 roku został powiększony o aneks północny, a w 1743 roku w nawie zamontowano kasetonowy strop. Gruntowne renowacje zabytku zaczęto przeprowadzać od XIX stulecia.
Architektura
Kościół zbudowany został z cegły układanej w wątku gotyckim, w centrum osady, na płaskim terenie zachodniego brzegu rzeki Szamosz. Uzyskał pojedynczą nawę na planie prostokąta, stosunkowo długie prezbiterium jak na wiejską świątynię, zakończone na wschodzie trójbocznie, nietypową ośmioboczną w planie, sześciokondygnacyjną wieżę na osi fasady zachodniej, połączoną z nawą tylko jedną ścianą, oraz kwadratową zakrystię po północnej stronie prezbiterium.
Elewacje zewnętrzne kościoła prawie z każdej strony wzmocnione zostały przyporami. Zbędna była jedynie przypora przy północno – wschodnim narożniku nawy, gdyż jej mury wsparła tam zakrystia. Pozostałe trzy narożne przypory nawy usytuowano pod skosem, podobnie ukośnie umieszczono dwie przypory przy wieży, co ciekawe dostawione nie do narożników ale wychodzące z połowy długości ścian. Prezbiterium opięto pięcioma uskokowymi przyporami. Charakterystycznej dekoracji zewnętrznych elewacji dostarczyły mocno wypalane, czarne główki cegieł zendrówek, kontrastujące z czerwonymi wozówkami (podobny motyw zastosowano w wiejskim kościele w Szamostatárfalva). Ponadto w kilku miejscach pozostawiono otwory maczulcowe po umieszczanych przy ścianach w trakcie budowy rusztowaniach, a całą budowlę posadowiono na profilowanym cokole.
Wejście do kościoła wiodło od zachodu ostrołucznie zamkniętym, profilowanym portalem do wieży, oraz późnośredniowiecznym, ostrołucznym portalem południowym prowadzącym wprost do nawy. Wnętrze nawy, a nawet prezbiterium pierwotnie oświetlały bardzo wąskie, obustronnie rozglifione okna, osadzone w półkolistych wnękach. Także wszystkie kondygnacje wieży, poza prawdopodobnie najwyższą, poprzebijano jedynie wąskimi oknami lancetowatymi. Otwory były więc bardzo małe jak na XIV stulecie, ale stosunkowo liczne, bowiem pięć umieszczono w prezbiterium, cztery w południowej ścianie nawy, a najpewniej kolejne poprzebijano także w ścianie północnej nawy.
Wnętrze nawy pomimo opięcia jej przyporami nie zostało podsklepione; w średniowieczu przykrywał ją tylko płaski, drewniany strop. Przykryta została natomiast żebrowym sklepieniem kruchta w przyziemiu wieży. Nawę od prezbiterium oddzielono pozbawioną profilowania, półkolistą arkadą, zaś w prezbiterium założono sklepienie.
Stan obecny
Kościół zachował układ i bryłę z XIV wieku, wyjątkową dla wiejskich świątyń tego okresu (ośmioboczna wieża, bardzo wąskie otwory okienne, zdobione zendrówką elewacje). Jedynie po północnej stronie dostawiony został do nawy nowożytny, podłużny, dwukondygnacyjny aneks, którego dobudowanie spowodowało konieczność przebicia średniowiecznej ściany dwoma arkadami. Nowożytne jest także zwieńczenie wieży wraz z przekształconymi oknami najwyższej kondygnacji, okno zakrystii oraz zachodnie okno w ścianie południowej nawy. Z kolejnych czterech okien południowych dwa skrajne są częściowo oryginalne, ale zostały poszerzone i przedłużone, pierwotnie najpewniej miały formę podobną do środkowych. Powiększeniu uległy również dwa południowe okna prezbiterium. Wnętrze, zwłaszcza w nawie, uległo barokizacji.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Lőrincz Z., Hapák J., Tedd templomoddá istenem. Válogatás Árpád – és középkori eredetű református templomokból, Budapest 2002.
Papp S., A gótika három emléke Szatmárban: Csenger, Nagyszekeres és Sonkád, “Várak, kastélyok, templomok”, kötetszám február, Pécs 2012.
Papp S., Csenger, református templom [w:] Középkori egyházi építészet Szatmárban, red. T.Kollár, Nyíregyháza 2011.