Historia
Kościół św. Michała wybudowany został około drugiej ćwierci XIII wieku. Początkowo niewielką świątynię powiększono około połowy tamtego stulecia o wieżę, prawdopodobnie wzniesioną z fundacji miejscowego rodu Kopáchów, a następnie poddano także przebudowie nawę, w którą wstawiono drewnianą emporę. Po raz pierwszy świątynię odnotowano w źródłach pisanych dopiero w 1342 roku, jako pełniącą funkcje parafialne dla wsi Kopács i Csempeszáza. W pierwszej połowie XVI wieku budowlę przejęli protestanci, w czasach których stara empora zastąpiona została murowaną, lecz prawdopodobnie już w kolejnym stuleciu kościół zwrócony został kongregacji rzymskokatolickiej. Według wizytacji z końca XVII wieku znajdował się w złym stanie, pokryty był przeciekającym gontem oraz w nawie malowanym stropem. Według kolejnych inwentaryzacji z XVIII wieku kościół nadal wymagał napraw, utracił też rangę parafialnego. Gruntowną renowację zabytku przeprowadzono w latach 1959 – 1972.
Architektura
Kościół wzniesiono z cegły (częściowo zabranej z rzymskich ruin), na niewysokim, sztucznie utworzonym wzniesieniu, prawdopodobnie otoczonym przekopem. Początkowo składał się z prostokątnej w planie nawy oraz dużej, podkowiastej apsydy po stronie wschodniej, do których na osi fasady zachodniej dostawiono czworoboczną wieżę, smukłą i niezbyt wysoką, ale i tak kontrastującą z niewielkim korpusem kościoła.
Zewnętrzne elewacje nawy rozdzielone zostały w narożach lizenami, połączonymi od południa fryzem arkadkowym poprowadzonym pod okapem dachu, a na elewacji północnej fryzem z ukośnie ustawionych cegieł i prostymi wspornikami. W apsydzie odpowiedni fryz utworzyły także czworoboczne wsporniki, a lizeny umieszczono jedynie przy ścianach łączących się z nawą. Całość posadowiono na cokole, który w nieco innej formie otrzymała także wieża. Wnętrze kościoła musiało tonąć w półmroku, gdyż ściany przebito jedynie dwoma wysoko położonymi oknami od południa oraz jednym od wschodu na osi apsydy. Bardzo wąskie okna osadzono w rozglifionych na zewnątrz wnękach o półkolistych zamknięciach. W wieży oprócz zachodnich otworów szczelinowych, zastosowano dwudzielne przeźrocza. Te na przedostatniej kondygnacji były wyższe, zamknięte półkoliście, natomiast osadzone na najwyższym piętrze niższe, zamknięte lekko zaznaczonymi ostrołukami. Przeźrocza rozdzielono kolumienkami z kapitelami oraz bazami, spośród których tą w dolnym przeźroczu zachodnim wykonano w bardzo nietypowej formie czterech liści.
Wejście umieszczono w tradycyjnym miejscu, w zachodniej części ściany południowej. Otrzymało ono bardzo ozdobną formę z ryzalitowo wysuniętym przed elewację portalem, zwieńczonym trójkątną, profilowaną uskokiem wimpergą. Ościeża z każdej strony udekorowano dwoma rzędami zębatego wzoru, którym obramiono także półkolisty tympanon. Ponadto wejście oflankowały dwie półkolumny z płaskorzeźbionymi kapitelami i bazami na cokołach. W tympanonie przedstawiono baranka (Agnus Dei) ujętego roślinnymi motywami i dwoma smokami z wygiętymi szyjami. Wskazywałyby one, podobnie jak zębate dekoracje ościeży, iż portal zapewne wykonany został przez kamieniarzy pracujących przy klasztorze benedyktyńskim w Ják.
Wewnątrz nawę od prezbiterium w apsydzie oddzielono półkolistą, uskokową arkadą z archiwoltą osadzoną na impostach. Apsydę nakryto półkopułą, nawę zaś pierwotnie wieńczył drewniany strop. Cechą charakterystyczną tej ostatniej stały się płytkie wnęki o półkolistych zwieńczeniach, utworzone w ścianie północnej zachodniej i południowej. W niszach tych, ale także i na pozostałych otynkowanych oraz pobielonych elewacjach umieszczono figuralne malowidła ścienne (czynność tą już w średniowieczu kilkukrotnie powtarzano, nakładając miejscami jedne malowidła na drugie). W zachodnią część nawy wstawiona została empora.
Stan obecny
Kościół zachował do dziś romański, pozbawiony większych późniejszych przekształceń charakter, dzięki czemu stanowi dziś jeden z najcenniejszych zabytków architektonicznych regionu, a nawet całych Węgier. Jedynie wewnątrz część malowideł ściennych, strop, balustrada empory oraz wyposażenie pochodzi z okresu nowożytnego. Część zmian wprowadzonych po okresie średniowiecza usunięto w trakcie niedawnej renowacji (np. okno południowe w apsydzie).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Gyurkó J., Árpád-kori templomok a Kárpát-medencében, Gyál 2006.
Mendele F., Csempeszkopács, Szent Mihály-templom, Budapest 1994.