Historia
Wieś Csaroda, o nazwie słowiańskiego pochodzenia (od rzeki Csaravody czyli Csarnejvody – Czarnej Wody), po raz pierwszy pojawiła się w źródłach pisanych w 1311 roku. Stanowiła wówczas majątek synów niejakiego Jánosa (Istvána, Tamása, Jánosa i Györgya), zniszczony i ograbiony w trakcie najazdu innego rycerskiego rodu. Skarżący się na krzywdy bracia byli wnukami żyjącego w trzeciej ćwierci XIII wieku Gáborjána, przypuszczalnego fundatora kościoła w Csarodzie, choć ze względu na cechy stylistyczne nie można wykluczyć nieco późniejszej budowy pod koniec XIII wieku. Pleban świątyni po raz pierwszy odnotowany został w 1299 roku, zaś w latach 1334 – 1335 kościół figurował na liście papieskiej dziesięciny. W XVI wieku budowla przeszła w ręce protestantów, wciąż jednak patronat nad nią stanowili właściciele miejscowych dóbr, a architektura budowli najpewniej nie uległa większym zmianom. Dopiero w 1642 roku zamalowane zostały średniowieczne polichromie, na które nałożono malowidła o motywach florystycznych. W XIX wieku odnowiono wyposażenie kościoła i drewniane stropy, a w 1939 roku zabytek wyremontowano. Gruntowną renowację kościoła połączoną z badaniami archeologicznymi przeprowadzono w latach 1971 – 1975.
Architektura
Kościół zbudowany został z kamienia, na także kamiennym cokole. Wzniesiona została prostokątna w planie nawa o wymiarach 9,5 x 5,8 metra, kwadratowe prezbiterium po stronie wschodniej o wymiarach 4,3 x 4,3 metra oraz smukła, czworoboczna wieża wtopiona w zachodnią część korpusu. Pierwotnie od strony północnej znajdowała się jeszcze niewielka zakrystia. Prezbiterium od zewnątrz wzmocniono dwoma narożnymi, uskokowymi, ukośnie usytuowanymi przyporami. Dodatkowo dość nietypowo jedną przyporę ustawiono przy południowej ścianie nawy, na przedłużeniu arkady tęczy. Elewacje zewnętrzne od północy i południa ozdobiono poprowadzonym pod okapem dachu ząbkowym fryzem. Wyróżniono także wieżę, zdobioną lizenami łączonymi fryzem arkadkowym.
Oświetlenie kościoła zapewniły bardzo wąskie, obustronnie rozglifione okna, zgodnie ze średniowieczną tradycją budowlaną poprzebijane z każdej strony świata, za wyjątkiem ścian północnych nawy i prezbiterium (północ zarezerwowana miała być dla złych mocy, tamtędy też docierało najmniej światła słonecznego). Najmniejsze z okien, zwykła szczelina o ostrym zwieńczeniu, doświetlało poddasze przez partię szczytową prezbiterium. Ponadto po jednym oknie umieszczono w ścianie wschodniej i południowej prezbiterium (obydwa zamknięte ostrołucznie) oraz w ścianie zachodniej nawy (jako jedyne profilowane uskokami), a trzy okna w ścianie południowej nawy (pierwotnie zamknięte półkoliście). Wieżę na niższej kondygnacji przepruto z trzech stron (za wyjątkiem wschodniej, przysłoniętej dachem) dwudzielnymi przeźroczami, a na wyższej kondygnacji z każdej strony przeźroczami trójdzielnymi. Wszystkie je osadzono w półkoliście zamkniętych wnękach i przedzielono cylindrycznymi w przekroju kolumienkami, za wyjątkiem jednej południowej sześciennej.
Wejście do nawy umieszczono w zachodniej części ściany południowej. Utworzono je w płytkim ryzalicie zwieńczonym trójkątną wimpergą z krzyżem na szczycie. Portal otrzymał formę półkolistą, uskokową. W środku nawę od prezbiterium oddzielono pozbawioną profilowania arkadą tęczy, zamkniętą lekkim ostrołukiem świadczącym o nadchodzącym stylu gotyckim. Prezbiterium przykryto sklepieniem krzyżowo – żebrowym, z żebrami spiętymi okrągłym zwornikiem i opuszczonymi w narożniki, gdzie podwieszono je na piramidalnych wspornikach poniżej poziomu wysokości okien. W nawie pierwotnie zastosowano płaski, drewniany strop, zaś elewacje pokryto na początku drugiej ćwierci XIV wieku barwnymi malowidłami figuralnymi.
W zachodnią część nawy wstawiona została empora, której dwa koliste w przekroju filary o czworobocznych cokołach stanowiły zarazem podstawę wieży. W przyziemiu empora została przykryta trzema przęsłami sklepienia krzyżowego i otwarta na nawę trzema półkolistymi arkadami. Na piętro prowadziły proste drewniane schody umieszczone wzdłuż ściany północnej. Tam przestrzeń podzieliły dwa czworoboczne filary wieży, pomiędzy którymi i pomiędzy ścianą zachodnią utworzono półkoliście zwieńczone arkady osadzone na impostach. Centralna cześć piętra, oświetlana bezpośrednio pojedynczym oknem w ścianie zachodniej, nakryta została sklepieniem.
Stan obecny
Kościół w Csaroda uchodzi dziś za jeden z najbardziej znanych średniowiecznych zabytków sakralnych na terenie wschodniej części Węgier. Zachowany jest w klasycznym późnoromańskim układzie (prostokątna nawa, czworoboczne prezbiterium), jako przykład typowego węgierskiego wiejskiego kościoła z okresu Arpadów, ale z detalami architektonicznymi zwiastującymi nadchodzący już gotyk (ostrołuczne zamknięcia niektórych okien, sklepienie prezbiterium). Kościół zachował się w bardzo dobrym stanie, nie przetrwała jedynie zakrystia po północnej stronie prezbiterium, po której pozostał zamurowany portal. Nowożytne elementy to kasetonowy strop w nawie, florystyczne malowidła, które częściowo przykryły polichromie średniowieczne oraz odnowione kolumienki w przeźroczach wieży. Powiększone zostały także dwa z trzech okien południowych nawy.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Gyurkó J., Árpád-kori templomok a Kárpát-medencében, Gyál 2006.
Szakács B.Z., Csaroda, református templom [w:] Középkori templomok a Tiszától a Kárpátokig, red. T.Kollár, Nyíregyháza 2013.
Tomaszewski A., Romańskie kościoły z emporami zachodnimi na obszarze Polski, Czech i Węgier, Wrocław 1974.